2-3-3. مقوله­های کتاب­درمانی………….. 18

2-3-4. محیط­های اجتماعی کتاب­درمانی……. 19

2-3-5. مزایای کتاب­درمانی…………… 19

2-3-6. کاربردهای کتاب­درمانی…………. 22

2-3-7. مراحل کتاب­درمانی…………….. 22

2-3-8.  اصول انتخاب منابع کتاب­درمانی…. 24

2-4. اختلالات عاطفی و رفتاری در کودکان…….. 25

2-4-1. نشان­گان­های درونی­سازی و برونی­سازی شده  26

2-5. قصه­درمانی کودکان ناشنوا……………. 27

2-6. رفتارهای نامناسب اجتماعی در ناشنوایان.. 28

2-7. نقش کتابدار در برآوردن نیازهای ناشنوایان 29

2-8. اعتماد به نفس در کودک و نقش داستان در افزایش آن. . .     31

2-9. اندوه در کودک و نقش داستان در کاهش آن . . . 32

2-10. پرخاشگری در کودک و نقش داستان در کاهش آن . . .  34

2-11. ترس در کودک و نقش داستان در کاهش آن. . .   35

2-12. پیشینه­ی پژوهش……………………. 37

2-12-1. پژوهش­های کتاب­درمانی در ایران…. 37

2-12-2. پژوهش­های کتاب­درمانی در خارج از ایران 39

2-13. نتیجه گیری43

فصل 3: روش­شناسی پژوهش…………………….. 44

3-1. مقدمه……………………………. 45

3-2. روش پژوهش………………………… 46

3-3. جامعه­ و نمونه­ی آماری پژوهش…………. 46

3-4. شیوه و ابزار گردآوری داده­ها………… 47

3-5. روایی ابزار گردآوری داده­ها…………. 51

3-6. روش­های تجزیه و تحلیل داده­ها………… 51

3-7. محدودیت­های پژوهش………………….. 52

 

فصل 4: یافته­های پژوهش…………………….. 53

4-1. مقدمه……………………………. 54

4-2. نتایج توصیفی آزمودنی­ها…………….. 54

4-2-1. نتایج  توصیفی آزمودنی شماره­ی 1… 54

4-2-2. نتایج توصیفی آزمودنی شماره­ی 2…. 57

4-2-3. نتایج توصیفی آزمودنی شماره­ی 3…. 60

4-2-4. نتایج توصیفی آزمودنی شماره­ی 4…. 62

4-2-5. نتایج توصیفی آزمودنی شماره­ی 5…. 65

4-2-6. نتایج  توصیفی آزمودنی شماره­ی 6… 67

 

4-2-7. نتایج توصیفی آزمودنی شماره­ی 7…. 70

4-3. تحلیل استنباطی……………………. 72

4-3-1. فرضیه­ی اول پژوهش…………….. 72

4-3-2. فرضیه­ی دوم پژوهش…………….. 73

4-3-3. فرضیه­ی سوم پژوهش…………….. 74

4-3-4. فرضیه­ی چهارم پژوهش…………… 75

4-3-5. فرضیه­ی پنجم پژوهش……………. 76

4-3-6. فرضیه­ی ششم پژوهش…………….. 77

4-3-7. فرضیه­ی هفتم  پژوهش…………… 78

4-3-8. فرضیه­ی هشتم پژوهش……………. 79

4-3-9. فرضیه­ی نهم پژوهش…………….. 80

4-3-10. فرضیه­ی دهم پژوهش……………. 81

4-3-11. فرضیه­ی یازدهم پژوهش…………. 82

فصل 5: نتیجه­گیری و پیشنهادهای پژوهش………… 84

5-1. مقدمه……………………………. 85

5-2. خلاصه پژوهش……………………….. 85

5-3. نتایج هریک از آزمودنی­ها در پیش­آزمون و پس­آزمون    86

5-3-1. نتایج آزمودنی شماره­ی1 براساس سیاهه­ی رفتاری…  86

5-3-2. نتایج آزمودنی شماره­ی 1 براساس فرم گزارش معلم   86

5-3-3. نتایج آزمودنی شماره­ی 2 براساس سیاهه­ی رفتاری…      86

5-3-4. نتایج آزمودنی شماره­ی 2 براساس فرم گزارش معلم   87

5-3-5. نتایج آزمودنی شماره­ی 3 براساس سیاهه­ی رفتاری…      87

5-3-6. نتایج آزمودنی شماره­ی 3 براساس فرم گزارش معلم   87

5-3-7. نتایج آزمودنی شماره­ی 4 براساس سیاهه­ی رفتاری…      87

5-3-8. نتایج آزمودنی شماره­ی 4 براساس فرم گزارش معلم   88

5-3-9. نتایج آزمودنی شماره­ی 5 براساس سیاهه­ی رفتاری…      88

5-3-10. نتایج آزمودنی شماره­ی 5 براساس فرم گزارش معلم   88

5-3-11. نتایج آزمودنی شماره­ی 6 براساس سیاهه­ی رفتاری…     88

5-3-12. نتایج آزمودنی شماره­ی 6 براساس فرم گزارش معلم   89

5-3-13. نتایج آزمودنی شماره­ی 7براساس سیاهه­ی رفتاری…      89

5-3-14. نتایج آزمودنی شماره­ی 7 براساس فرم گزارش معلم   89

5-4. فرضیه­ها………………………….. 90

5-4-1. فرضیه­ی اول………………….. 90

5-4-2. فرضیه­ی دوم………………….. 90

5-4-3. فرضیه­ی سوم………………….. 90

5-4-4. فرضیه­ی چهارم………………… 91

5-4-5. فرضیه­ی پنجم…………………. 91

5-4-6. فرضیه­ی ششم………………….. 91

یک مطلب دیگر :

5-4-7. فرضیه­ی هفتم…………………. 91

5-4-8. فرضیه­ی هشتم…………………. 92

5-4-9. فرضیه­ی نهم………………….. 92

5-4-10. فرضیه­ی دهم…………………. 92

5-4-11. فرضیه­ی یازدهم………………. 92

5-5. بحث و بررسی………………………. 93

5-5-1.فرضیه­ی اول…………………… 93

5-5-2. فرضیه­ی دوم………………….. 94

5-5-3. فرضیه­ی سوم………………….. 95

5-5-4. فرضیه­ی چهارم………………… 95

5-5-5. فرضیه­ی پنجم…………………. 96

5-5-6. فرضیه­ی ششم………………….. 96

5-5-7. فرضیه­ی هفتم…………………. 97

5-5-8. فرضیه­ی هشتم…………………. 97

5-5-9. فرضیه­ی نهم………………….. 98

5-5-10. فرضیه­ی دهم…………………. 99

5-5-11. فرضیه­ی یازدهم………………. 99

5-6. نتیجه­گیری………………………… 99

5-7. پیشنهاد­های پژوهش…………………. 101

5-7-1. پیشنهادهای کاربردی………….. 101

5-7-1. پیشنهادهایی برای پژوهش­های آینده 101

فهرست منابع…………………………….. 102

 

پیوست………………………………….. 109

پیوست 1: سیاهه­ی رفتاری کودک/نوجوان 6 تا 18 ساله… 110

پیوست 2: لیست کتاب­های مناسب انتخاب­شده­ی گروه سنی ب در فرایند کتاب­درمانی………………………………………. 121

پیوست 3: خلاصه­ای از کتاب داستان­های انتخاب­شده­ی گروه سنی ب در فرایند کتاب­درمانی……………………………………… 123

پیوست4:  تبدیل نمرات خام مقیاس­های سیاهه­ی رفتاری کودک و گزارش معلم به نمرات تی   135

• مقدمه

کتاب، «آیینه­ای از جهان هستی» است که تمام تجربیات بشر، در زمان­ها و مکان­های مختلف را منعکس می­کند و هم­چنین، امکان دستیابی به پیشینه­های زندگانی، نگرش­ها و احساسات بشری را فراهم می­سازد. کتاب، در سالیانی نه چندان دور، مهم­ترین رسانه­ی فرهنگی بود که وظیفه­ی انتقال معارف، تجارب و اطلاعات بشری را بر عهده داشت و امروزه، در عصر رسانه­های الکترونیکی، با وجود داشتن رقیب­های توانا، هم­چنان در صدر استفاده قرار گرفته است. کتاب، به­عنوان یکی از بنیادی­ترین و محوری­ترین عناصر شکل­دهنده­ی عصر فرهنگ مکتوب، هم­چنان کانون توجه سیاست­گذاران فرهنگی و نظام­های آموزشی است. اگرچه کتاب، ابزاری سودمند در تکوین شخصیت، استعدادها و توانایی­های انسان است ولی استفاده از کتاب، برای «کتاب­درمانی[1]»، مفهومی نوپاست و در جهان امروز که در حدود 450 میلیون نفر، در سراسر جهان، با مشکلات روانی، عصبی و رفتاری مواجه هستند، به­کارگیری شیوه­های کم­هزینه، با محتوای فرهنگی و آموزشی، به­عنوان مکمل درمان اصلی، ممکن است گزینه­ی مناسبی باشد (ندوشن، 1386).

اگرچه کتاب­درمانی، اصطلاحی درمانی است که در ارتباط متقابل میان فرد با محتویات یک یا چند کتاب یا شعر و انواع گوناگون موضوعات تألیف شده کاربرد دارد ولی در اصل، مفهومی قدیمی در علوم کتابداری است و در واقع، روشی برای شفا و درمان اختلالات شخصیتی، احساسی و یا اجتماعی در میان کودکان و نوجوانان است. در این روش، ادبیات، ابزاری است که به خواننده کمک می­کند تا با شناخت شخصیت­ها و مشکلات آن­ها در کتاب، میان آن­ها و مشکلاتی که در زندگی شخصی خود دارد، ارتباط برقرار کند. یکی از گونه­های ادبیات کودکان، داستان است. خواننده­ی داستان می­آموزد که چگونه دیگران با ناکامی­ها و سرخوردگی­های­شان روبه­رو می­شوند. این روش، به آنان امکان می­دهد که نوعی بصیرت درونی نسبت به خود و راه حل­های جایگزین برای حل مشکلات فردی­شان بیابند و درک کنند که ایشان تنها افراد دارای مشکلات ویژه نیستند؛ در نتیجه، آنان را علاقه­مند می­کند تا درباره­ی مشکلات خود، به بحث و گفت­وگوی آزاد بپردازند.

داستان­ها، ابزار مناسبی برای معرفی الگوهای موفق رفتارهای مطلوب هستند. کودک، از طریق همانندسازی با این الگوها، به تعدیل و اصلاح تصویرهایی که از خود در ذهن دارد، می­پردازد. مطالعه بر روی کودک، این امکان را به ما می­دهد که برای رشد همه­جانبه و شکوفایی استعدادهای انسانی او در آینده، امکاناتی را ایجاد کنیم. پی بردن به نیازهای کودک، در مطالعه­ی علمی تغییرات رفتارهای (زیست­شناختی، اجتماعی، شناختی و عاطفی) او، سهم بسزایی دارد. کودک ناشنوا،
به ­دلیل نداشتن درک زبان گفتاری در خانواده و جامعه احساس کمبود کرده، دچار مشکلات  زیادی می­شود و درنتیجه نیازهای بیش­تری دارد. وی، در مقایسه با کودک سالم، دچار اختلالات عاطفی
بیش­تری است که برای رفع این اختلالات از طرف خانواده، مدرسه و جامعه توجه افزون­تری را طلب می­کند. کتاب­درمانی، به­ویژه برای کودکانی که قادر به بیان احساسات خود نیستند، می­تواند مؤثر واقع شود؛ زیرا آن­ها با شخصیت­های موجود در کتاب، همانندسازی می­کنند و از آن­جا که کتاب، به عنوان ابزاری سودمند در شکل­گیری شخصیت کودکان و شکوفایی استعدادها و توانایی­های آن­هاست، ممکن است با ارضای نیازها و استعدادهای بالقوه­ی کودک، آن­ها را به شکوفایی برساند یا مشکلات روان­شناختی او را کاهش دهد.

• بیان مسأله

در دنیای امروز که عصر فناوری و رقابت است، انسان­های عادی از هم سبقت می­گیرند و برای اهداف محدود، یکدیگر را پشت سر می­گذارند. بی­شک، افرادی که دچار نقص باشند خود­به­خود کنار گذاشته می­شوند. به همین دلیل این افراد باید تلاش مضاعفی به منظور جبران کاستی­های خود داشته­ باشند که در گذر زمان کم­تر نادیده گرفته شوند و از شتاب جامعه باز نمانند و این نقص­ها مانع ادامه­ی تحصیل و کار و زندگی­شان نشود. فرایند کتاب­درمانی از روش­هایی است که ممکن است به عنوان کمکی در جبران نقص این افراد در نظر گرفته شود.

امروزه، کتاب­درمانی در کشورهای پیشرفته، به طور مؤثری در محیط­های اجتماعی، هم­چون بیمارستان­ها، مدارس، پرورشگاه­ها، مراکز مشاوره و زندان­ها و برای درمان اختلالات شایع روانی نظیر افسردگی به کار می­رود (توز[2]، 1353). کتاب­درمانی، استفاده از فنِّ کتاب خواندن، برای راهنمایی فرد و گروه است. این راهنمایی، خدمات مشاوره­ای، روان­درمانی، رشد شخصیت، بلوغ هیجانی و مانند آن را در بر می­گیرد. اگرچه کتاب­درمانی، یک مهارت درونی نیست ولی بر اساس آگاهی خواننده از فرایند پویایی که در درون وی رخ می­دهد، پی­ریزی شده است. از این مهارت، می­توان به طور مستقل، برای درمان استفاده کرد یا به­ عنوان یک کار کمکی، در سایر فنون روان­درمانی بهره گرفت (هرنیک[3]، 1987).

خواندن و مطالعه، مهارت پیچیده­ای است که در دنیای امروز با وجود پیشرفت­های گسترده در زمینه­ی ارتباطات رایانه­ای، انسانی و رسانه­های جمعی از اهمیّت بالایی برخوردار است. با وجود این پیشرفت­ها، هنوز لازم است اطلاعات مورد نیاز خود را از طریق خواندن و مطالعه به ­دست آوریم. یکی از راه­های برقراری ارتباط در جامعه، خواندن است؛ از این­رو، فرایندهای اساسی خواندن، ممکن است در راستای برقراری بهتر این ارتباطات مؤثر باشد (غفاری، 1381).

برای بهره­مندی از زندگی سالم، باید ضمن جلوگیری از بروز بسیاری مشکلات روانی، توانایی­های فردی نیز تقویت شوند. شناخت نیازهای کودکان و نوجوانان و فراهم آوردن امکانات لازم برای
پاسخ­گویی به آن­ها، مانع بروز بسیاری از مشکلات روانی در کودکی و بزرگسالی می­شود. کتاب­درمانی ابزار مناسبی برای کسب تجربه و اطلاعات به منظور پاسخ­گویی به نیازهای گوناگون است. در صورت شناخت نیازها و شناخت کتاب­های مناسبی که ممکن است پاسخ­گو و ارضاکننده­ی آن­ها باشند، ادبیات کودکان به رشد مناسب و متعادل کودکان و نوجوانان کمک می­کند. کتاب­درمانی، یکی از
راه­های درمانی لذت­بخش است که ارزش تجربه و کتاب را می­شناساند و در تشویق به مطالعه مؤثر است (پریرخ، 1382).

مطالعه­ی کتابی که توسط درمانگر به ‌مراجعه‌کننده­ی خاصی توصیه می‌شود، ممکن است این اثرات را داشته باشد:

1) افزایش شناخت و آگاهی؛

2) آشنایی با سرگذشت زندگی دیگران و راهکارهای اتخاذ شده توسط ایشان برای غلبه بر مشکلات؛

3) الگو قرار دادن و همانندسازی با شخصیت‌هایی که مددجو در کتاب با آنان آشنا می‌شود؛

4) آموختن دستورکار‌هایی برای زندگی بهتر و تقویت تفکر مثبت؛