1-6- فرضیه های تحقیق……………………………………………………………………………………………………………….. 12

1-7- تعاریف مفهومی…………………………………………………………………………………………………………………….. 13

1-7-1- آموزش مدیریت رفتار………………………………………………………………………………………………………. 13

1-7-2- بهزیستی روانی…………………………………………………………………………………………………………………. 13

1-7-3-قلدری………………………………………………………………………………………………………………………………… 13

1-8- تعاریف عملیاتی…………………………………………………………………………………………………………………….. 14

1-8-1- آموزش مدیریت رفتار………………………………………………………………………………………………………. 14

1-8-2- بهزیستی روانی…………………………………………………………………………………………………………………. 14

1-8-3- قلدری……………………………………………………………………………………………………………………………….. 14

فصل دوم: ادبیات و پیشینه ی پژوهش

2-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………. 16

2-2- نقش و اهمیت خانواده در بهزیستی روانی فرزندان……………………………………………………………… 17

2-3- تاثیر قلدری بر بهزیستی روانی…………………………………………………………………………………………….. 19

2-4- تعریف آموزش مدیریت رفتار………………………………………………………………………………………………… 21

2-5- تکنیک ها و فنون مدیریت رفتار………………………………………………………………………………………….. 23

2-5-1- تکنیک ثبات رفتار……………………………………………………………………………………………………………. 26

2-5-2- تکنیک های افزایش رفتار ضعیف مطلوب درکودکان قلدر…………………………………………….. 27

2-5-2-1- تکنیک اقتصاد ژتونی…………………………………………………………………………………………………… 29

2-5-2-2- تکنیک قرارداد رفتاری یا قرارداد وابستگی…………………………………………………………………. 30

2-5-3- تکنیک کاهش یا حذف رفتار نامطلوب و نامناسب…………………………………………………………. 32

2-5-3-1- تکنیک جریمه کردن…………………………………………………………………………………………………… 35

2-5-3-2- تکنیک بی توجهی  و بی اعتنایی ………………………………………………………………………………. 37

2-5-3-3- تکنیک جبران اضافی…………………………………………………………………………………………………… 38

2-5-3-4- تکنیک محروم کردن…………………………………………………………………………………………………… 39

2-5-3-5- تکنیک خاموش سازی…………………………………………………………………………………………………. 41

2-5-3-6- تنبیه…………………………………………………………………………………………………………………………….. 43

2-5-4- تکنیک شکل دهی رفتار………………………………………………………………………………………………….. 45

2-5-5- تکنیک تعمیم…………………………………………………………………………………………………………………… 47

2-5-6-تکنیک روش های نگهداری رفتار……………………………………………………………………………………… 48

2-5-7- مروری بر پیشینه تاریخی آموزش مدیریت رفتار……………………………………………………………. 50

2-5-8- تحقیقات انجام شده در زمینه آموزش مدیریت رفتار……………………………………………………… 52

2-6- تعریف قلدری و انواع آن……………………………………………………………………………………………………… 55

2-6-1- قلدری سنتی……………………………………………………………………………………………………………………. 57

2-6-2- قلدری سایبری…………………………………………………………………………………………………………………. 57

2-7- ویژگی های خانوادگی دانش آموزان قلدر……………………………………………………………………………. 58

2-8- شیوع قلدری…………………………………………………………………………………………………………………………. 62

2-9- قلدری و جنسیت………………………………………………………………………………………………………………….. 63

2-10- دلایل ارتکاب به قلدری……………………………………………………………………………………………………… 64

2-11- پیامدهای قلدری………………………………………………………………………………………………………………… 66

2-12- مروری بر پیشینه تاریخی قلدری………………………………………………………………………………………. 67

2-13- تحقیقات انجام شده در مورد بهزیستی روانی کودکان قلدر……………………………………………… 68

فصل سوم: روش شناسی پژوهشی

3-1- طرح پژوهش ……………………………………………………………………………………………………………………….. 72

 

3-2- روش تحقیق …………………………………………………………………………………………………………………………. 72

3-2-1- جامعه آماری …………………………………………………………………………………………………………………… 72

3-2-2- نمونه و روش نمونه گیری………………………………………………………………………………………………… 72

3-3- ابزار پژوهش………………………………………………………………………………………………………………………….. 74

3-3-1- پرسشنامه قلدری……………………………………………………………………………………………………………… 74

3-3-2- پرسشنامه بهزیستی روانشناختی…………………………………………………………………………………….. 75

3-3-3- برنامه مداخله……………………………………………………………………………………………………………………. 77

3-4- روش های تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………………………………………….. 79

فصل چهارم: تجزیه و تحلیل داده ها

4-1- مقدمه ………………………………………………………………………………………………………………………………….. 81

4-2- بررسی جمعیت شناختی  ……………………………………………………………………………………………………. 82

4-3- تحلیل فرضیات پژوهش……………………………………………………………………………………………………….. 84

4-3-1-  فرضیه اول……………………………………………………………………………………………………………………….. 84

4-3-2- فرضیه دوم………………………………………………………………………………………………………………………… 92

4-3-3- فرضیه سوم………………………………………………………………………………………………………………………. 99

4-3-4- فرضیه چهارم……………………………………………………………………………………………………………………. 106

فصل پنجم: نتیجه گیری

5-1- مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………………. 112

5-2- بحث و نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………… 113

5-3- محدودیت های تحقیق…………………………………………………………………………………………………………. 122

5-4- پیشنهادهای تحقیق……………………………………………………………………………………………………………… 123

منابع………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 124

پیوست ها و ضمایم………………………………………………………………………………………………………………………… 130

 

 

 

 

فهرست جداول

عنوان                                                                                                               صفحه

جدول 1-3: تعاریف عوامل ریف براساس بنیادهای نظری…………………………………………………………………. 76

جدول2-3 : محتوای جلسات آموزش مدیریت رفتار……………………………………………………………………….. 78

جدول 1-4 : فراوانی خام و فراوانی درصدی میزان و شیوع قلدری…………………………………………………… 82

جدول 2-4 : میانگین و انحراف معیار نمرات دانش آموزان قلدر در گروه کنترل و آزمایش…………….. 83

جدول 3-4 : توزیع فروانی درگروه ها………………………………………………………………………………………………… 83

جدول1-1-4: شاخص های  توصیفی مولفه های بهزیستی روانی برای والدین دو گروه کنترل و

آزمایش …………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 85

جدول2-1-4: آزمون باکس ، همگنی ماتریس های کوواریانس………………………………………………………… 86

جدول 3-1-4: آزمون کرویت بارتلت ، همبستگی بین متغیر های ترکیبی……………………………………… 87

یک مطلب دیگر :

جدول 4-1-4: آزمون لوین برای بررسی مفروضه همگنی واریانس خطای گروه ها…………………………. 87

جدول 5-1-4: تحلیل کوواریانس چند متغیری مربوط به فرضیه اول ……………………………………………. 88

جدول 6-1-4: نتایج تحلیل کوواریانس روی نمره های پس آزمون مولفه های بهزیستی روانی

والدین گروه های کنترل و آزمایش با کنترل اثر پیش آزمون…………………………………………………………..90

جدول7-1-4: مقایسه زوجی بین والدین گروه های کنترل و آزمایش براساس متغیرها ………………….91

جدول1-2-4: آمار توصیفی برای داده های مولفه های بهزیستی روانی دانش آموزان گروه کنترل

و  آزمایش…………………………………………………………………………………………………………………………………………. 93

جدول2-2-4: آزمون باکس ، همگنی ماتریس های کوواریانس……………………………………………………….. 94

جدول 3-2-4: آزمون کرویت بارتلت ، همبستگی بین متغیر های ترکیبی……………………………………… 94

جدول4-2-4: آزمون لوین برای بررسی مفروضه همگنی واریانس خطای گروه ها………………………….. 95

جدول 5-2-4: نتایج تحلیل کووایانس چند متغیری روی نمره های پس آزمون دانش آموزان قلدر

گروه کنترل و آزمایش با کنترل اثر پیش آزمون……………………………………………………………………………… 95

جدول6-2-4: نتایج تحلیل کوواریانس روی نمره های پس آزمون مولفه های بهزیستی روانی

دانش آموزان قلدر گروه آزمایش وکنترل با کنترل اثر پیش آزمون…………………………………………………. 97

جدول7-2-4: مقایسه زوجی بین دانش آموزان قلدر گروه کنترل و آزمایش براساس متغیرها……….. 98

جدول1-3-4: شاخص های توصیفی مولفه های بهزیستی روانی برای والدین گروه آزمایش…………… 100

جدول2-3-4: آزمون باکس ، همگنی ماتریس های کوواریانس……………………………………………………….. 101

جدول 3-3-4: آزمون کرویت بارتلت  ، همبستگی بین متغیر های ترکیبی……………………………………. 101

جدول4-3-4: آزمون لوین برای بررسی مفروضه همگنی واریانس خطای گروه ها………………………….. 102

جدول5-3-4: نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیری روی نمره های پس آزمون مولفه های بهزیستی

روانی والدین گروه آزمایش با کنترل اثر پیش آزمون………………………………………………………………………. 102

جدول6-3-4: نتایج تحلیل کوواریانس برای بررسی تفاوت بین والدین (مادران و پدران) گروه

آزمایش……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 104

جدول7-3-4: مقایسه زوجی بین والدین (مادران و پدران) گروه آزمایش برای متغیرها…………………. 105

جدول1-4-4: شاخص های توصیفی هر یک از متغیرهای پژوهش برای  دانش آموزان قلدر

گروه آزمایش…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 107

جدول2-4-4: آزمون باکس ، همگنی ماتریس های کوواریانس………………………………………………………… 108

جدول 3-4-4: آزمون کرویت بارتلت ، همبستگی بین متغیر های ترکیبی……………………………………… 108

جدول4-4-4: آزمون لوین برای بررسی مفروضه همگنی واریانس خطای گروه ها………………………….. 109

جدول5-4-4: نتایج تحلیل کوواریانس چند متغیری روی نمره های پس آزمون مولفه های

بهزیستی روانی  برای دانش آموزان قلدر گروه آزمایش، با کنترل پیش آزمون……………………………….. 109

جدول6-4-4: نتایج تحلیل کوواریانس برای بررسی تفاوت بین گروه های آزمایش (پسران

و  دختران)………………………………………………………………………………………………………………………………………… 110

جدول7-4-4: مقایسه زوجی بین دانش آموزان قلدر (دختران و پسران) گروه آزمایش برای

متغیرها……………………………………………………………………………………………………………………………………………. 111

 

مقدمه

یکی از طبیعی­ترین گروه­هایی که می­تواند نیازهای انسان را ارضا کند خانواده است. وظیفه خانواده مراقبت از فرزندان و تربیت آن ها، برقراری ارتباط­های سالم اعضا با هم و کمک به، استقلال فرزندان است، حتی اگر  فرزند دارای مشکلات زورگویانه و یا قلدری باشد. قلدری[1] یکی از مشکلات رفتاری  شناخته شده در دوران نوجوانی است که یک نوع خشونت سطح پایین به شمار می­آید و معمولاً به معنای حملات مکرر و منظم توسط شخص یا گروه قوی تر به ضعیف تر است. قلدری شامل طیفی گسترده از اقدام ها، از جمله خشونت فیزیکی ، لقب دادن، توهین، دست انداختن، تحقیر، تهدیدهای شفاهی وکتبی و اخاذی است(جان هالی- وندی استاین،1390). که موجب ناراحتی و پریشانی دیگران می­شود و تاثیر عمیقی بر بهزیستی روانی فرد، خانواده و جامعه می­گذارد و این رفتار خود موجبات رنج و زحمت والدین را فراهم آورده و در مواردی وضعی پدید می­آورند که دیگر قابل دفاع نیست و سبب شرمندگی اولیای آن­هاست و باعث به خطر افتادن بهزیستی روانی والدین این کودکان می شود و در صورت عدم توجه به این، آموزش این دانش آموزان نیز مختل خواهد شد. در چنین موقعیتی گر­چه همه اعضای خانواده و کارکرد آن، آسیب می بیند فرض بر این است که مشکلات مربوط به مراقبت از فرزند مشکل دار، والدین، به ویژه مادر را در معرض خطر ابتلا به مشکلات مربوط به سلامت روانی قرار می دهد. بررسی ها نشان داده اند که بین رفتار قلدری و اختلال در سلامت روانی والدین رابطه وجود دارد(ریگبی،1392). نوجوان قلدر و والدین نه تنها بر یکدیگر تاثیر متقابل دارند بلکه سایر اعضای نظام خانواده یعنی دیگر فرزندان را تحت تاثیر قرار می دهند. وجود کودک قلدر اغلب ضایعات جبران ناپذیری را بر پیکره خانواده وارد می کند. میزان آسیب پذیری خانواده در مقابل ضایعه، گاه به حدی است که وضعیت  بهزیستی روانی خانواده دچار آسیب شدیدی می شود. این قبیل رفتارها تا زمانی که به کنترل در نیایند و تعدیل نشوند نه فقط بهزیستی روانی اعضای خانواده را به مخاطره می اندازند بلکه نوع تعامل و ارتباط اعضای خانواده و نوجوان قلدر را پیچیده می سازد و در نهایت موجب اضمحلال انرژی  روانی و دیگر توانمندی های آنان می شوند.

یکی از رویکردهایی که در دهه ی اخیر توجه بسیاری را به خود جلب کرده است، روانشناسی مثبت گرا می باشد. این دیدگاه بر توانمندی ها و داشته های فرد تاکید می کند و معتقد است هدف روانشناسی باید ارتقاء سطح زندگی فرد و بالفعل کردن استعدادهای نهفته فرد باشد. از این رو، روانشناسی مثبت گرا به موضوعات مثبت زندگی بشر نظیر شادکامی، بهزیستی و سلامتی و غیره  می پردازد و سعی می­کند با نگاهی علمی و عملی حضور این مولفه های مثبت را در زندگی بشر هموارتر سازد. این رویکرد روانشناختی به دنبال آن است که به افراد کمک کند توانایی ها و شایستگی های خود را پرورش دهند. در این رویکرد بهزیستی روانی به عنوان یکی از مولفه های اصلی سلامت عمومی و رضایتمندی تلقی می شود و شامل احساس مثبت و احساس رضایتمندی عمومی از زندگی که شامل خود و دیگران در حوزه های مختلف خانواده ، شغل و غیره است. بنابراین افراد با احساس بهزیستی بالا به طور عمده ای، هیجانات مثبت بیشتری را تجربه می کنند و از حوادث و وقایع پیرامون خود ارزیابی مثبتی دارند از سویی افراد با بهزیستی روانی پایین حوادث و موقعیت های زندگیشان را نامطلوب ارزیابی می کنند و بیشتر هیجانات منفی نظیر (اضطراب و افسردگی و خشم) را تجربه می کنند(ریف[2]،1989). در طول یک قرن گذشته بسیاری از روانشناسان اتفاق نظر دارند که انسان نیازمند به بهداشت روانی است. و باید سعی شود تا به کودکان و نوجوانان نیازمند کمک، آموزشی ارائه گردد. بنابراین می توان گفت یکی از جالب ترین و شاید مهم ترین پیشرفت ها در حوزه ی درمان کودکان و نوجوانان، راهنمایی یا به عبارتی در اختیار گذاردن مهارت ها توسط روانشناسان است. به این معنی که روانشناسان به کسانی که واجد شرایط هستند مهارت های خود را آموزش می دهند تا از این طریق افراد و خانواده هایشان بتوانند به خود و سایرین کمک کنند. یکی از این طرح ها آموزش مدیریت رفتاری به والدین است. در این برنامه ها والدین برای اصلاح رفتارکودکان و نوجوانان خود آموزش می بینند (کازدین^[3] ،1987). این برنامه براساس رویکرد رفتاری بوده و متوجه رفتار آشکار است و چندان تاکیدی بر افکار، احساسات و الگوی ارتباطی ندارد و بررسی محتوای این برنامه نشان می دهد که اساساً بر تکنیک های تغییر رفتار تکیه دارد. برطبق این دیدگاه رفتارکودک مشکل دار به ناگزیر ناشی از تعاملات والد- فرزندی ناسازگارانه، و فرزندپروری ناکارآمد است و به همین دلیل هم تداوم می یابد. آموزش والدین مزایای متعددی دارد. نخست آنکه، والدین بیشترین تماس را با فرزندانشان دارند و می توانند بیشترین تاثیر را در تغییر رفتار فرزندان خود داشته باشند. کازدین (1985) با بازنگری پیشینه پژوهشی متذکر می شود که آموزش رفتار درمانی به والدین در مقایسه با دارونما و عدم مداخله در اکثر پژوهش ها تاثیر معناداری داشته است. اگر والدین بتوانند این شیوه را به خوبی پیاده کنند، تاثیر درمان از خانه و خانواده نیز تجاوز می کند و حتی به محیط مدرسه و خارج از مدرسه نیز تعمیم می یابد. از نظر این برنامه محیط زندگی طبیعی نوجوان می تواند مثل اتاق مشاوره یا اتاق بازی در جهت درمان فرد مورد استفاده قرار گیرد. در پژوهش حاضر بدلیل مزایایی که طرح آموزش مدیریت رفتار دارد، از این رویکرد با هدف اصلی کاهش مشکلات رفتاری و ارتقای بهزیستی روان شناختی کودکان قلدر و والدین آن ها استفاده شد.