2-5-2-2- تحلیل و ارزیابی…… 31
2-5-2-3- استدلال……………….. 32
2-5-2-4- ارزیابی شواهد و مدارک……………………………………………………………. 32
2-5-2-5- تفسیر داده‌ها……….. 32
2-5-2-6- جمعی بودن………… 32
2-5-2-7- قضاوت صحیح…….. 32
2-5-2-8- منطقی بودن……….. 33
2-5-2-9- صراحت داشتن……. 33
2-6- اصول تفکر انتقادی………. 33
2-7- خصوصیات تفکر انتقادی 34
2-7-1- مهارت‌ها و توانایی‌های تفکر انتقادی……………………………………………. 34
2-7-2- ویژگی‌های تفکر انتقادی………………………………………………………………. 37
2-7-3- ویژگی‌های متفکران انتقادی…………………………………………………………. 38
2-7-4- توانایی‌های متفکران منتقد…………………………………………………………… 42
2-7-5- فضیلت فکری متفکران منتقد………………………………………………………. 44
2-7-6- تنش میان ذهنیت و عینیت در تفکر انتقادی……………………………… 45
2-8- تفکر انتقادی و مفاهیم نزدیک…………………………………………………………. 45
2-8-1- تفکر انتقادی و فراشناخت…………………………………………………………….. 45
2-8-2- تفکر انتقادی و حل مسئله……………………………………………………………. 46
2-9- آثار تفکر انتقادی………….. 47
2-9-1- آثار شناختی تفکر انتقادی……………………………………………………………. 47
2-9-2- آثار اجتماعی تفکر انتقادی…………………………………………………………… 48
2-9-3- آثار روانی تفکر انتقادی…………………………………………………………………. 48
2-9-4- آثار علمی تفکر انتقادی………………………………………………………………… 48
2-10- نظریه‌های یادگیری همسو با تفکر انتقادی……………………………………. 49
2-10-1- نظریه‌ی شناختی…… 49
2-10-2- نظریه‌ی ساخت‌گرایی…………………………………………………………………. 49
2-10-3- نظریه‌ی فراشناخت.. 50
2-11-جایگاه تفکر انتقادی در اسلام………………………………………………………….. 51
2-12- تفکر انتقادی و برنامه‌ی درسی……………………………………………………….. 53
2-12-1- مفهوم برنامه‌ی درسی………………………………………………………………… 53
2-12-2- عناصر برنامه درسی. 53
2-12-3- محتوا……………………… 54
2-12-4- سازمان‌دهی محتوا… 55
2-12-5- کتب درسی……………. 55
2-12-6- ساختار و ویژگی‌های کتاب‌های درسی………………………………………. 55
2-12-7- محتوای کتب درسی 56
2-12-8- تفکر انتقادی در برنامه‌ی درسی………………………………………………… 57
2-13- اهداف کلی دروس پایه ی ششم ابتدایی………………………………………… 58
2-13-1- اهداف برنامه‌های درسی پایه‌ی ششم ابتدایی……………………………. 58
2-13-2- جدول مواد وساعات درسی پایه‌ی ششم ابتدایی……………………….. 59
2-14- روش تحقیق تحلیل محتوا……………………………………………………………… 60
2-14-1- تعریف تحلیل………… 60
2-14-2-تعریف محتوا…………… 60
2-14-3- تعریف تحلیل محتوا 61
2-14-4- مفهوم تحلیل محتوا. 61
2-14-5-کاربرد تحلیل محتوا.. 62
2-14-6-اهداف تحلیل محتوا.. 62
2-14-7-محدودیت های تحلیل محتوا………………………………………………………. 63
2-14-8-شیوه و فنون و مراحل تحلیل محتوا…………………………………………… 63
2-14-9-نمونه، اعتبار و روایی در تحلیل محتوا……………………………………….. 64
2-15- پیشینه پژوهش………….. 65
2-15-1- تحقیقات داخلی…….. 65
2-15-2- تحقیقات خارجی…… 67
2-16- نتیجه گیری……………….. 69
فصل سوم : روش‌شناسی تحقیق……………………………………………………………….. 70
3-1- مقدمه……………………………. 71
3-2- روش تحقیق ……………….. 71
3-3- فرایند تحقیق……………….. 71
3-4- جامعه آماری تحقیق…….. 73
3-5- حجم نمونه…………………… 73
3-6- ابزار گردآوری داده‌ها……. 73
3-7- روایی ابزار گردآوری داده‌ها……………………………………………………………….. 75
3-8- پایایی ابزار گردآوری داده‌ها………………………………………………………………. 75
3-9- روش تجزیه و تحلیل داده‌ها……………………………………………………………… 76
فصل چهارم : تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………….. 77
4-1- مقدمه……………………………. 78
4-2- سوال اصلی پژوهش……… 78
4-3- سوالات ویژه پژوهش……. 84
4-3-1- سوال اول………………….. 84
4-3-2- سوال دوم…………………. 87
4-3-3- سوال سوم………………… 90
4-3-4- سوال چهارم…………….. 93
4-3-5- سوال پنجم………………. 96
4-3-6- سوال ششم………………. 99
4-3-7- سوال هفتم………………. 102
4-3-8- سوال هشتم……………… 105
فصل پنجم : بحث و نتیجه گیری……………………………………………………………… 109
5-1- مقدمه……………………………. 110
5-2- تجزیه و تحلیل نتایج تحقیق……………………………………………………………. 110
5-2-1- سوال اصلی پژوهش…. 110
5-3- بحث و نتیجه گیری……… 113
5-4- محدودیت های تحقیق… 116
5-5- پیشنهادات تحقیق……….. 116
5-5-1- پیشنهادهای کاربردی 116
5-5-2- پیشنهادهای پژوهشی 117
پیوست…………………………………….. 118
منابع و ماخذ…………………………… 128

 

 

 

• مقدمه

در دنیای امروز میزان دانش و اطلاعاتی که از طریق رایانه‌ها و انواع وسایل ارتباطی فراهم می‌شوند؛ بیش از حد توانایی افراد در استفاده از آن‌ها می‌باشد. در چنین شرایطی لزوم ادامه نقش استادان و معلمان به منزله مخزن دانش و ایفای نقش سخنران و منتقل کننده اطلاعات کمتر احساس می شود. و به جای آن اهمیت افزایش مهارت شاگردان در تفکر و استدلال و پردازش اطلاعات و نهایتاَ بکارگیری آنها خودنمایی می‌کند. این در حالی است که بسیاری از محافل آموزشی به  جای پرداختن به پرورش قابلیت‌های فکری افراد، همچنان بر یادگیری مطالب و اطلاعات از طریق حفظ کردن و انباشتن آن‌ها در ذهن و در نتیجه شرایط موجود آموزش و ترویج سبک انفعالی آموزش، تأکید کرده و ادامه می دهند.  با توجه به تغییرات نظام‌های آموزشی در سراسر جهان خوشبختانه این حالت انفعالی در برخی کشورها در حال دگرگونی است و حرکت برای پرورش قدرت و استعدادهای فکری شاگردان هم در حال توسعه تفکر انتقادی[1]مشاهده می‌شود و بسیاری از دانشگاه‌ها، دبیرستان‌ها و حتی مدارس ابتدایی در حال آزمودن روش‌های متعدد و مختلف آموزش تفکر انتقادی به دانش‌آموزان  از طریق برنامه درسی، محتوا  و مجریان برنامه‌ی درسی هستند.

با انفجار اطلاعات، جهان وارد عصر جدیدی گردیده و دانش بشر را به‌گونه‌ای حیرت‌انگیز افزایش داده  است، به گونه‌ای که دانش تولید شده بشر در طول 30 سال گذشته از جمع کل دانش تولید شده در طی هزار سال قبل از آن فراتر رفته است. بر اساس پژوهش لیمن و واریان[2] (2003) اطلاعات و دانش جدید بشر از سال 1999 تا 2002 در حدود 30 درصد رشد یافته است. هنگامی که اطلاعات به‌طور روزانه فربه شود، به‌طور طبیعی بر نحوه‌ی پردازش آن تاثیر زیادی می‌گذارد. آهنگ سریع تغییرات در همه‌ی زمینه‌ها و افزایش مداوم منابع اطلاعات، افراد را ملزم ساخته است تا بصورت انتقادی بیندیشند. افراد با اطلاعات فزاینده‌ای مواجه هستند که در رادیو و تلویزیون‌های دولتی و شبکه‌های خصوصی ماهواره‌ای، در اینترنت، وبلاگ‌ها و سایت‌های مختلف انتشار می‌یابد. با توجه به حجم بالای اطلاعات موجود در رسانه‌های کنونی، بی تردید افراد لازم است تا حجم بزرگی از اطلاعات را پالایش کنند. آنها باید بتوانند حجم وسیعی از منابع را در درون نظام‌های شبکه‌ای پیچیده، پردازش کنند و اطلاعات محکم و درست را از اطلاعات غلط و ناسالم تشخیص دهند. به عبارت دیگر در دنیای معاصر، اشخاص باید توان آن‌را داشته باشند تا به‌طور انتقادی به ارزیابی مقدار متنابهی از اطلاعاتی بپردازند که از تلویزیون، روزنامه، اینترنت و رسانه‌های متنوع دیگر به دست می‌آید . مهارت‌های تفکر سطح بالا نظیر تجزیه و تحلیل، ترکیب، بازشناسی مساله، استنباط و ارزیابی به افراد کمک می‌کند تا در مواجهه با اطلاعات فزاینده‌ی بشری، به خوبی عمل کنند( نیستانی، 1392 ، ص 15 ).

بنابراین در عصری که کتاب‌های درسی قبل از در آمدن از زیر چاب کهنه می‌شوند و بیشتر مشاغل، نوآوری های سریع ومداوم را تجربه می کنند، ناگزیر باید هدف‌های غایی وکلی تعلیم وتربیت تغییر یابند و به پرورش شیوه‌ی تفکر انتقادی در افراد به  عنوان یکی از هدف‌های اصلی تعلیم وتربیت، بیشتر توجه شود. همچنین، در فرایند آموزش باید ضمن تقویت روحیه‌ی انتقادپذیری در معلمان، روحیه ی انتقاد کردن و زمینه ی بررسی و تحقیق را در شاگردان به‌وجود آورد(مایرز[3]، 1390).

بر این اساس، با توجه به این‌که از دیدگاه بسیاری از مربیان و فلاسفه، پرورش تفکر انتقادی نه تنها هدف عمده نظام تعلیم و تربیت هر جامعه ای محسوب می شود، بلکه به عنوان شرط اولیه و یکی از رسالت‌های اصلی تربیت در مدارس نیز قلمداد می‌گردد و همچنین نظر به این‌که دانش‌آموزان پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی در دوره‌ی رشد تفکر انتزاعی قرار دارند؛ محتوای کتاب‌های درسی این مقطع می‌تواند جایگاه مهمی برای رشد تفکر انتقادی در نظام آموزشی و زندگی روزمره‌ی دانش‌آموزان داشته باشد، پس لازم است برنامه درسی پرورش دهنده‌ی مهارت‌های تفکر انتقادی باشد.

• بیان مسئله

استفاده و گسترش صلاحیت های تفکر برای رشد دانش آموزانی که به طور فزاینده در حال روبه رو شدن با جهان فناوری و طبعاَ جهانی گسترده‌اند، حیاتی است. امروز کشورهای سراسر جهان در حال تشخیص این نکته‌اند که گستره‌ای وسیع از قابلیت ها – مهارت‌های تفکر به‌علاوه مهارت‌های پایه – جهت آماده کردن بچه ها برای آینده‌ای غیر قابل پیش‌بینی مورد نیازند؛ زیرا اشخاص نمی‌توانند دانش کافی برای استفاده آینده در حافظه‌شان ذخیره کنند. اطلاعات به اندازه‌ای در حال گسترش‌اند که اشخاص، برای این‌که قادر به اداره مسائل مختلف، در زمینه و زمان‌های مختلف زندگی‌شان باشند، نیازمند مهارت‌های قابل انتقال‌اند. پیچیدگی شغل‌های امروزی نیاز به افرادی دارند که بتوانند در تولید دانش و فرایند‌های جدید مطلب را درک، قضاوت و مشارکت کنند. بسیاری از دانش‌آموزان ما ممکن است در آینده مشاغلی داشته باشند که امروزه آن مشاغل وجود ندارند. بنابراین مهم است که دانش‌آموزان در مورد صلاحیت‌های پردازش تفسیر  و ارزیابی اطلاعات جدید آموزش ببینند. جوامع امروزی نیاز به شهروندانی دارد که اطلاعات منابع مختلف را جذب کنند و درست بودن آن را تعیین نموده و برای قضاوت از آن استفاده کنند.( کتاب معلم تفکر و پژوهش ششم ابتدایی،1391، ص3 )

به همین مبناست است که مربیان بزرگ، تفکر را اساس و مبنای تعلیم و تربیت قرار می دهند و رشد قوه‌ی تفکر را هدف عمده مؤسسات تربیتی تلقی می‌کنند ( شریعتمداری ، 1382 ،ص 379)

انیس[4]، لیپمن[5] و پل[6] معتقدند که تربیت انسان‌های صاحب اندیشه باید نخستین هدف تعلیم و تربیت باشد( شعبانی، 1389). در جامعه‌ای که سیستم تعلیم و تربیت آن بدون بحث و انتقاد، امور را می‌پذیرد و بدون تفکر آن‌را منعکس می کند، خطر به وجود آمدن انسان‌های فاقد توازن و نیروی تفکر در جامعه زیاد می‌باشد و لذا هالپرن[7] معتقد است هدف تعلیم و تربیت برای شهروند مردم سالار، پرورش تفکر انتقادی است. مطابق دیدگاه پل (1992) تفکر انتقادی یکی از اهداف تعلیم و تربیت نیست بلکه هدف اساسی آن است( به نقل از بدری ، 1385)

دست یابی به اهداف تعلیم وتربیت که در قالب کتاب‌های درسی و محتوای تعیین شده منعکس می‌شوند، آرمان هر نظام آموزشی است. اگر برنامه درسی و محتوای کتاب‌های درسی مربوط، هماهنگ و همسو با اهداف تعلیم وتربیت نباشد نمی‌توان نسبت به تحقق هدف‌های مورد انتظار امیدی داشت. بنابراین موفقیت یک نظام آموزشی در گرو هماهنگی تمام اجزای آن با یکدیگر و همسویی آنان در جهت تحقق هدف‌ها  مربوطه می‌باشد و همان طور که بیان شد یکی از اساسی‌ترین اهداف تعلیم و تربیت، پرورش تفکر انتقادی در فراگیران می‌باشد.

چت مایرز(1390) تفکر انتقادی را شناسایی استدلال‌های غلط، پرهیز از تناقضات و مفروضات اظهار شده و اظهارنشده در بحث‌های دیگران، نبود هیجان عاطفی هنگام روبه رو شدن با مسأله یا نبود تعادل تعریف می کند و معتقد است عامل اصلی در تفکر انتقادی طرح پرسش‌های مربوط به مسأله و نقد و بررسی راه حل‌ها بدون مطرح

یک مطلب دیگر :

منابع مقاله با موضوع عملکرد سازمان، بر عملکرد سازمان، عملکرد کارکنان، عصر اطلاعات

 کردن جایگزین‌هاست.

دیوئی[8] ماهیت و ذات تفکر انتقادی را «قضاوت معلق» یا بدبینی سالم (نقد سازنده) و پرهیز از تعجیل در قضاوت تعریف می کند، به عبارت دیگر او تفکر انتقادی را بررسی فعال ، پایدار و دقیق هر عقیده یا دانش می‌داند.( مایرز، 1390)

پل و الدر[9] ( 2006 ) چارچوب عملی تفکر انتقادی را بعنوان یک فرایند شناختی می دانند و نشان می‌دهند که فقط با تبدیل شدن به تفکر درباره تفکر می توان توانایی‌های شخصی را برای ارزیابی استدلال‌ها و به چالش کشیدن پیش فرض‌های دیگران بهبود بخشید(به نقل از مارنیک[10]، 2013،ص7)

آموزش تفکر انتقادی شامل ایجاد عمدی جو عدم تعادل است تا شاگردان بتوانند فرایندهای فکری خود را اصلاح کنند یا دوباره از نو بسازند، متاسفانه در طول سال‌های تعلیم و تربیت، آگاهی‌ها و حقایق بی‌شماری به دانش‌آموز عرضه می‌شود ولی نحوه‌ی تفکر و اصول اندیشیدن در او تقویت نمی‌شود گویی استعداد اندیشیدن در جریان عمل به طور خودکار بروز می‌کند. یافته‌های پژوهش نشان‌دهنده‌ی فقر مهارت نقد و ارزیابی در کلاس درسی است و شاید به همین دلیل است که در حال حاضر، تفکر انتقادی به عنوان یک کمبود در سطح جهان، نظر کارشناسان را به طور جدی به خود جلب کرده است (آنه تامسون[11] ، 1382) و در رابطه با جایگاه تفکر انتقادی در کتب درسی پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، تحقیق و یا پژوهشی که به طور مستقیم به این موضوع پرداخته باشد، یافت نشد اما در عین حال تحقیقات مختلفی درباره‌ی جایگاه تفکر انتقادی در دروس، پایه‌ها و مقاطع دیگر انجام شده که در این‌جا به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

نتایج پژوهش قاسمیان (1388) با عنوان «بررسی جایگاه تفکر انتقادی در برنامه درسی دوره ابتدایی» که با روش تحلیل محتوا و با استفاده از سیاهه ی تحلیل محتوا انجام داده، نشان می‌دهد که از بین عناصر برنامه درسی، در کتاب راهنمای معلم در حد انتظار به تفکر انتقادی توجه شده است  و عنصر محتوای کتاب‌های درسی کمترین توجه به مؤلفه های تفکر انتقادی داشته اند(خواجه زاده  -1390).

تحقیق یعقوبی(1389) با عنوان «بررسی جایگاه تفکر انتقادی در محتوای کتاب مطالعات اجتماعی دوره متوسطه»که به روش تحلیل محتوا و بر اساس مؤلفه های تفکر انتقادی لیپمن بود، نشان می‌دهد که محتوای این کتاب تا حد زیادی بر پرورش مهارت‌های سؤال کردن ، تحلیل و ارزیابی ، ارزیابی شواهد و اظهارات ، جمعی بودن و منطقی بودن تاکید دارد. اما در حد متوسطی بر پرورش مهارت های استدلال کردن ، تفسیر کردن ، قضاوت صحیح درباره مسائل و صراحت داشتن تاکید می‌کند.

تحقیق دیگری که توسط خواجه زاده (1390) با عنوان «تحلیل محتوا کتاب تاریخ معاصر ایران در دوره متوسطه  از بعد تفکر انتقادی » انجام گرفت نشان داد که برخی از مؤلفه های تفکر انتقادی در این کتاب مورد توجه قرار نگرفته و برخی نیز به میزان بسیار کمی مورد توجه قرار گرفته است.

از مجموع مطالعات انجام شده به روشنی می‌توان دریافت که نه ‌تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای جهان، مسئله تفکر انتقادی و نحوه‌ی آموزش آن با مشکلات اساسی مواجه است و محتوای آموزشی آن‌طور که باید با توجه به اهمیت و نقش خود در پرورش تفکر انتقادی قادر به پرورش تفکر انتقادی دانش آموزان نیست و از ویژگی‌های لازم جهت نیل به این هدف برخوردار نیست، بر این اساس برای ایفای نقش مؤثر و متناسب با تحولات جهانی و افزایش تاثیرگذار محتوا، بایستی محتوای درسی از بعد تفکر انتقادی مورد توجه ویژه قرار گیرد، تا این محتوا با کسب ویژگی‌های لازم، جوابگوی نیازهای اساسی دانش آموزان بوده و تفکر انتقادی را در آنان پرورش دهد و از این رهگذر دانش‌آموزان به یادگیرندگان مادام العمر و شهروندانی مسئول تبدیل شوند. بر همین اساس در سال‌های اخیر  در کشورمان برای حل چنین مشکلاتی کارگزاران و متخصصان و برنامه‌ریزان تعلیم و تربیت، در جهت تدوین سند تغییر و تحول بنیادین آموزش و پرورش و برنامه درسی ملی برآمدند که اولین هدف اساسی آن تربیت عقلانی و تقویت تفکر و تعقل می‌باشد(مصوبات شورای عالی آموزش و پرورش در راستای تحول بنیادین، 1391، صص. 127-128). که یادگیری‌ها و صلاحیت‌های مشترک در تفکر و تعقل عبارتند از: انواع تفکر یعنی تخیل، حل مسئله، تفکر انتقادی، ابداع و خلق، تفکر سیستمی که  فرایند تفکر نیز به ترتیب با پرسش‌گری، کاوش‌گری، هدایت مشاهدات(پرورش حواس پنج‌گانه)، تحلیل، قضاوت بر اساس شواهد و تصمیم گیری ادامه می‌یابد اما کار به تفکر ختم نمی‌شود بلکه با قضاوت بر اساس نظام معیار که همان تعقل است پیگیری می‌شود(تغییرات برنامه‌های درسی پایه‌ی اول ابتدایی در راستای همسوسازی با برنامه درسی ملی، 1390، ص17)

در همین راستا پژوهشگر بر آن است که با توجه به تغییرات و تحولات زیادی که در سال‌های اخیر درنظام آموزشی کشورمان و بالتبع در برنامه‌ی درسی کشور و محتوای آموزشی ایجاد شده است و همچنین با توجه به تدوین برنامه درسی ملی و اهداف آن که به روشنی به اهمیت تعقل و تفکر پرداخته است؛ در این تحقیق محتوای آموزشی کتب درسی پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی را با توجه به نقش و اهمیت این کتب در پرورش انواع تفکر به خصوص تفکر انتقادی، مورد بررسی و تحلیل قرار دهد تا میزان توجه و مطابقت آن با مولفه‌های تفکر انتقادی مشخص شود. با توجه به آن‌چه بیان شد مسأله اساسی در این تحقیق آن است که :

تا چه اندازه‌ای در محتوای کتاب‌های درسی پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی به مؤلفه‌های تفکر انتقادی توجه شده است؟

• ضرورت تحقیق

کتاب درسی یا محتوای مواد آموزشی به‌ویژه در نظام‌های آموزشی متمرکز محور مکتوب و مدون تعلیم و تربیت محسوب می‌شود که فعالیت‌ها و تجربه‌های تربیتی دانش‌آموزان توسط معلم و حول محور آن سازماندهی می‌شود و نیاز به بررسی و تحلیل علمی دارد. و نوعی از تحلیل‌ها که برای برنامه‌ریزان درسی، مؤلفین و تصمیم‌گیرندگان برنامه‌های درسی بسیار مفید و ضروری است تحلیل محتوایی است( یار محمدیان، 1391 ). و یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی که نظام‌های آموزشی باید به آموزش آن همت گمارند مهارت تفکر انتقادی است، چرا که  متخصصان بزرگ تعلیم وتربیت با تاکید بر اهمیت تفکر؛ بویژه تفکر انتقادی، پرورش آن را یکی از اهداف اصلی تعلیم و تربیت می‌دانند(مایرز، 1390). یادگیری تفکر نقادانه، برای عمق بخشیدن و پرسیدن، مهارتی ضروری برای یادگیرندگان است، با به کاربردن بهترین راهبردهای تمرینی، مدرسان می توانند یادگیرندگان خود را با ابزارهایی آماده سازند تا تصمیمات بهتری بگیرند، احتمالات تازه ای ببینند، تعصب را با افزایش فهم، کاهش دهند و قادر به تعقل و تفکر و موثر در یک جامعه‌ی متنوع باشند(مارنیک[12]، 2013،ص 18)

برای رشد دانش آموزان در تفکرهایشان و انتقال مهارت‌های این تفکرات به زمینه های دیگر، آنان باید بتوانند ارزش تفکر خود و تفکر سایرین را با شناخت استانداردهای آشکار ارزش‌سنجی تفکرشان بدانند (ادمان[13]، 2009، ص46). بنابراین برای تحول برنامه‌های آموزش و پرورش این چالش وجود دارد که نه‌تنها یک فرد نخبه بلکه همه افراد را قادر سازند که متفکرانی مؤثر باشند، زیرا این قابلیت مورد نیاز هر فردی است. یادگیرندگان باید آگاهی‌شان را از خود به عنوان متفکران و یادگیرندگان گسترش دهند، راهبردهایی را برای تفکر مؤثر تمرین کنند و منش تفکر را که در طول زندگی به آن نیاز دارند، گسترش دهند(کتاب معلم تفکر و پژوهش ششم ابتدایی،1391).

در دنیای امروز بیش از هر زمان دیگری کسب مهارتهای تفکر انتقادی به ضرورتی غیر قابل انکار در بازار کار، رویارویی با سوالات مادی و معنوی، ارزیابی دیدگاه ها، خط مشی های افراد، مؤسسات و نهایتا مواجهه با مشکلات اجتماعی تبدیل شده است (هاتچرو اسپنسر[14]،2005).

دانش آموزان ما پس از سال­ها که تحصیل می­کنند باز هم فلسفی فکر نمی کنند و به دنبال حفظ طوطی وار و یادگیری تصنعی هستند. محتوای کتاب‌های درسی ما باید مهارت‌های تفکر انتقادی دانش‌آموزان را پرورش دهند تا یادگیرندگانی مادام‌العمر وشهروندانی مسئول، جهانی و نقاد باشند. با این اوصاف شایسته است که برای ساختن جامعه­ای سالم و پیشرو در تمامی عرصه‌های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و… با دیدی ژرف­تر به موضوع تفکر و به‌خصوص تفکر انتقادی در محتوای کتاب‌های درسی توجه کنیم. چون یادگیری و آموزش‌های دوران مدرسه و به خصوص دوران ابتدایی سنگ بناهای اولیه شخصیت افراد جامعه را تشکیل می دهد و اگر کج گذاشته شود افراد جامعه و خود جامعه مدنی را دچار آسیب‌های غیر قابل جبرانی می‌کند. و همچنین با توجه به این‌که دانش‌آموزان پایه‌ی ششم ابتدایی در مرحله رشد تفکر انتزاعی قرار دارند کتب این پایه نیز باید مهارت‌های لازم جهت پرورش این تفکر را در خود بگنجاند. پس ضروری است میزان توجه به تفکر انتقادی در محتوای کتاب‌های درسی مورد بررسی قرار گیرد و نتایج حاصل از این تحقیق می تواند به اجرای این ضرورت کمک نماید. بنابراین تحقیق و پژوهش در زمینه‌ی تفکر انتقادی و بررسی جایگاه آن برای دادن بازخورد و راهنمایی مناسب به برنامه‌ریزان و مؤلفان کتاب‌های درسی و همچنین معلمان مجری این کتب امری ضروری و مهم می‌باشد.

1-4- اهداف پژوهش

الف) هدف کلی پژوهش

تعیین میزان برخورداری محتوا (متن، فعالیت، تصاویر) کتاب‌های درسی پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، از مؤلفه های تفکر انتقادی

ب) اهداف جزیی پژوهش

• تعیین میزان برخورداری محتوای کتاب قرآن پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، از مؤلفه‌های تفکر انتقادی
• تعیین میزان برخورداری محتوای کتاب هدیه‌های آسمان پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، از مؤلفه‌های تفکر انتقادی
• تعیین میزان برخورداری محتوای کتاب فارسی پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، از مؤلفه‌های تفکر انتقادی
• تعیین میزان برخورداری محتوا کتاب ریاضی پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، از مؤلفه‌های تفکر انتقادی
• تعیین میزان برخورداری محتوای کتاب علوم پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، از مؤلفه‌های تفکر انتقادی
• تعیین میزان برخورداری محتوای کتاب مطالعات اجتماعی پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، از مؤلفه‌های تفکر انتقادی
• تعیین میزان برخورداری محتوای کتاب کاروفنآوری پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، از مؤلفه‌های تفکر انتقادی
• تعیین میزان برخورداری محتوای کتاب تفکروپژوهش پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، از مؤلفه‌های تفکر انتقادی

1-5- سوالات پژوهش

الف)   سوالات اصلی

تا چه اندازه‌ای در محتوای کتاب‌های درسی پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی به مؤلفه‌های تفکر انتقادی توجه شده است؟

ب)  سوالات ویژه

• تا چه اندازه در محتوای کتاب قرآن پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، به مؤلفه‌های تفکر انتقادی توجه شده است؟
• تا چه اندازه در محتوای کتاب هدیه های آسمان پایه‌ی ششم دوره‌ی ابتدایی، به مؤلفه‌های تفکر انتقادی توجه شده است؟

1-6-1-2 صمیمیت زناشویی ……………………… 9

1-6-1-3 بخشودگی ……………………………. 10

1-6-2 تعاریف عملیاتی ………………………. 10

1-6-2-1 تعهد زناشویی ……………………….. 10

1-6-2-2 صمیمیت زناشویی ……………………… 10

1-6-2-3 بخشودگی زناشویی …………………….. 10

فصل دوم؛ ادبیات و پیشینه پژوهش ………………. 12

2-1 ادبیات پژوهش …………………………… 12

2-1-1 تعهد زناشویی………………………….. 12

2-1-1-1 ماهیت و مفهوم تعهد زناشویی …………… 12

2-1-1-2 ابعاد تعهد زناشویی…………………… 18

2-1-1-2-1 تعهد شخصی…………………………. 18

2-1-1-2-2 تعهد اخلاقی………………………… 19

2-1-1-2-3 تعهد ساختاری………………………. 19

2-1-1-3 عوامل مؤثر بر تعهد زناشویی……………. 20

2-1-1-3-1 نگرش نسبت به ازدواج………………… 20

2-1-1-3-2 نگرش نسبت به طلاق…………………… 21

2-1-1-3-4 تجارب هم­خانگی بدون ازدواج…………… 21

2-1-1-3-5 کیفیت زندگی زناشویی………………… 22

2-1-1-3-6 ویژگی های شخصیتی…………………… 23

2-1-1-3-7 ساختار اجتماعی…………………….. 24

2-1-1-3-8 رضایت جنسی………………………… 25

2-1-1-4 نظریه ها و مدل های مرتبط با تعهد زناشویی.. 25

2-1-1-4-1 نظریه ها و مدل های عام تعهد زناشویی….. 25

2-1-1-4-1-1 نظریه وابستگی……………………. 25

2-1-1-4-1-2 مدل پاسخ به نارضایتی از رابطه……… 26

2-1-1-4-1-3 مدل زوال رابطه داک……………….. 28

2-1-1-4-2 نظریه ها و مدل های خاص تعهد زناشویی….. 29

2-1-1-4-2-1 نظریه استرنبرگ…………………… 29

2-1-1-4-2-2 مدل سرمایه گذاری راسبالت………….. 31

2-1-1-4-3 موانع تعهد زناشویی…………………. 32

2-1-2 صمیمیت زناشویی………………………… 33

2-1-2-1 ماهیت و مفهوم صمیمیت زناشویی………….. 33

2-1-2-2 نظریه ها و رویکردهای مربوط به صمیمیت…… 35

2-1-2-2-1 مدل ترکیبی وارینگ………………….. 36

 

2-1-2-2-2 دیدگاه رشدی فارمن………………….. 36

2-1-2-2-3 رویکرد تعاملی باگاروزی……………… 38

2-1-2-2-4 دیدگاه ترکیبی جسلسن………………… 39

2-1-2-2-5 نظریه دلبستگی جانسون و ویفن…………. 41

2-1-2-2-6 نظریه درک برابری والستر…………….. 42

2-1-3 بخشودگی………………………………. 45

2-1-3-1 ماهیت و مفهوم بخشودگی………………… 45

2-1-3-2 نظریه ها و رویکردهای مربوط به بخشودگی….. 49

2-1-3-2-1 والروند اسکینر…………………….. 49

2-1-3-2-2 مدل ورثینگتون……………………… 51

2-1-3-2-3 مدل پولارد…………………………. 53

2-2 پیشینه پژوهش……………………………. 54

2-2-1 پژوهش­های داخلی انجام شده……………….. 54

2-2-2 پژوهش­های خارجی انجام شده……………….. 56

فصل سوم: روش­شناسی پژوهش …………………….. 59

3-1 روش پژوهش………………………………. 60

3-2 جامعه آماری…………………………….. 60

3-3 نمونه و روش نمونه­گیری……………………. 60

3-4 ابزار گرد­آوری داده ها……………………. 61

3-4-1 پرسشنامه تعهد زناشویی………………….. 61

3-4-2 پرسشنامه صمیمیت زناشویی……………….. 62

3-4-3 پرسشنامه بخشودگی…………………….. 62

3-5 شیوه تجزیه و تحلیل داده ها……………… 63

فصل چهارم؛ تجزیه وتحلیل داده­ها ………………. 65

4-1 یافته­های توصیفی ………………………… 65

4-2 یافته­های استنباطی ………………………. 68

فصل پنجم؛ بحث ونتیجه گیری …………………… 75

5-1 بحث و نتیجه گیری ……………………….. 75

یک مطلب دیگر :

5-2 محدودیت­های پژوهش ……………………….. 80

5-3 پیشنهادهای پژوهش ……………………….. 81

5-3-1 پیشنهادهای پژوهشی …………………… 81

5-3-2 پیشنهادهای کاربردی ……………………. 81

منابع …………………………………….. 83

پیوست ها ………………………………….  93

پیوست 1 (پرسشنامه استاندارد تعهد زناشویی) …..  94

پیوست 2 (پرسشنامه صمیمیت زناشویی) ………….  96

پیوست 3 (پرسشنامه سنجش بخشش در خانواده) …….  99

مقدمه

در میان عوامل اثرگذار بر سلامت روانی انسان ها، خانواده نقش بسیار مهمی دارد. خانواده کوچک ترین واحد اجتماعی و اساس تشکیل جامعه و حفظ عواطف انسانی است. ازدواج هسته اصلی خانواده را تشکیل می­دهد. با پیمان ازدواج، ارتباطی شکل می­­گیرد که در مقایسه با دیگر ارتباطات انسانی، امنیتی بی­نظیر دارد. دیگر ارتباطات انسانی ممکن است یک بعد از حیات را پوشش دهند؛ اما در ازدواج، ابعاد مختلف جسمانی، عاطفی، اجتماعی و ذهنی نیز پوشش داده می­شود و رابطه­ای زیستی، اقتصادی، عاطفی – روانی­، اجتماعی و معنوی بین زن و شوهر برقرار می­شود. ازدواج اولین تعهد عاطفی و حقوقی ای است که در بزرگسالی منعقد می­شود، به گونه ای که انتخاب همسر و انعقاد پیمان زناشویی، نقطه ی عطفی در رشد و پیشرفت شخص تلقی می­شود (نظری، 1389). ازدواج رابطه ای انسانی، پیچیده، ظریف و پویاست و از ویژگی های خاصی برخوردار است. در جوامع امروز زندگی انسان ها در تمامی ابعاد دستخوش تغییرات سریع و شگرفی شده است. ازدواج و زندگی زناشویی نیز از این قاعده مستثنی نیست. هرچند ازدواج به عنوان نهادی جهانی باقی مانده است، ولی اهداف و انتظارات  و نحوه شکل گیری آن بر اثر تغییرات مختلف اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در طول زمان تغییر کرده است. در گذشته، همسران به وسیله والدین انتخاب می شدند و ازدواج، قرارداد بین خانواده ها بود. همچنین ازدواج وسیله تنظیم رفتار جنسی، تولید نسل، حفظ وضعیت اقتصادی  و اجتماعی خانواده و نیاز جامعه برای تثبیت خانواده بود. با تغییر و تحولات اجتماعی و اقتصادی، اساس ازدواج از قرارداد بین والدین به انتخاب همسر و آزادی انتخاب تغییر کرد و علاوه بر مسائل اجتماعی و اقتصادی، جاذبه رومانتیک و نیازهای شخصی اساس انتخاب همسر شد. هدف ازدواج نیز از ارتباط اجتماعی و خانوادگی، به ارضای نیازهای عاطفی – روانی شخصی تغییر پیدا کرد. همچنین ازدواج یک واقعه اجتماعی مهم نیز می­باشد که مشروعیت روابط جسمانی و جنسی را تسهیل می­کند و به حفظ گروه و نسل ها از نظر کمی و کیفی کمک می­کند (تبعه امامی، 1382). می­توان گفت ازدواج دارای منشأ زیستی و جسمی است که بر آن حیات فرهنگی نیز افزوده می­شود تا با ساخت خویشاوندی موجبات دگرگونی حیات طبیعی را فراهم آورد. این فرآیند ناشی از این واقعیت است که انسان موجودی برخوردار از نیازهای طبیعی و اجتماعی است. به همین دلیل است که بیان می­شود ازدواج دارای ابعاد  زیستی، اقتصادی، عاطفی – روانی و اجتماعی است. بر این مبنا، همزیستی زن و شوهر در درون خانواده آنان را در چنان گردونه ای از تعامل های مختلف قرار می­دهد که قابل مقایسه با هیچ یک از الگوهای روابط دیگر انسانی نیست. ازدواج، مطلوب ترین فرصت برای گیراترین تبادل کلام ها، پرجاذبه ترین رفتارها، همسوترین اندیشه ها، استوارترین گام ها و تجلی متعالی ترین ارزش ها است.

رابطه زناشویی نیز مانند هر رابطه دیگری دارای جنبه های مثبت و منفی است. زوجین به همکاری، مودت و حسن تفاهم نیاز دارند. زوجین باید انعطاف پذیر، پذیرنده و بخشنده باشند، خطاهای یکدیگر را تحمل کنند و به خصوصیات هم بها دهند. تنها در صورت وجود این خصوصیات و تقویت آنها است که به مرور ایام، ازدواج به بلوغ و خودشکوفایی می­رسد. خانواده پناهگاه و کانون ویژه ای برای رفع نیازهای عاطفی و روانی افراد است و هم چنین خانواده کانون التیام بخش دردها و رنج­های زندگی است و روابط زناشویی نیز به این بافت، معنای خاص خود را می­دهد. ازدواج در عین حال که می­تواند مغذی ترین و انسانی ترین ارتباط باشد، همچنین می­تواند یأس آورترین و ناکام کننده ترین رابطه انسانی نیز باشد. در واقع افراط یا تفریط در هیجان می­تواند منبعی از خوشی و لذتی بزرگ را به وجود آورد و یا دردی عمیق ایجاد کند و منشأ آسیب باشد. روابط بین زن و شوهر به عنوان بخشی از روابط خانوادگی از اهمیت بسزایی برخوردار است. برقراری ارتباط سالم و درست بین اعضای خانواده و به خصوص زوج ها، مهم ترین عامل سلامت و ثبات خانواده است. در کشور  ما کانون خانواده و ازدواج به دلیل مسائل خاص فرهنگی و ارزشی، اهمیت بیشتری در مقایسه با کشورهای غربی دارد، لذا تلاش برای استحکام و تداوم خانواده و ارضای نیازهای عاطفی و روانی اعضا، بویژه همسران در چارچوب خانواده نیز از اهمیت بیشتری برخوردار است.

1-2 بیان مسأله و تبیین موضوع

زمانی که یک ازدواج در حال شکل­گیری است، زن و شوهر با هم عهد می­کنند تا در هر تلخی و شیرینی یکدیگر را همراهی کنند. هر فردی همسری صادق، باوفا و متعهد می­خواهد تا در مسیر پرپیچ و خم زندگی جا نماند و اگر مشکلی پیش آمد با صبر و تدبیر، مشورت و توکل آن را حل کند. زوج­ها آرزو دارند که اولین و آخرین عشق برای طرف مقابلشان باشند و به یکدیگر متعهد بمانند. بدون تعهد هر رابطه ای سطحی و ناپایدار است (دی آنجلیس^[1]، 1995؛ ترجمه ابراهیمی، 1383).

عواملی که در روان­شناسی، روابط نزدیک را تعریف می­کند، عبارت است از: درگیری احساسی، تقسیم کردن افکار و احساسات و وابستگی بین فردی یا تعهد. درگیری احساسی مشتمل بر احساسات عاشقانه، گرمی و وفاداری به همسر می­باشد. تقسیم کردن احساسات به سهیم شدن زوجین در تجربه های یکدیگر اشاره دارد و وابستگی و ایجاد تعهد میان دو فرد است که سعادت آن دو را به یکدیگر گره می­زند (تبعه امامی، 1382).

تعهد در لغت به معنای عهد و پیمان بستن است. همچنین به معنای تصمیمی عقلانی است که مستلزم مقید بودن فرد به اعمال خاصی است و یا “حالتی دال بر وابستگی عاطفی یا عقلانی به ایده آلی مطلوب” آمده است (عباسی مولید، احمدی، فاتحی زاده و بهرامی، 1390). اما تعهد در روابط زناشویی مفهوم ویژه ای دارد و تاکنون تعاریف ویژه ای برای آن ارائه شده است. تعهد در روابط زناشویی به معنای تک همسری است و این چنین نیز تعریف شده است: شرایطی حاکی از داشتن روابط عاشقانه و زناشویی تنها با یک نفر در هر زمان. برای آنکه زوجین بتوانند ارتباط عاشقانه، درازمدت و پایداری داشته باشند باید هر دوی آنها در زمینه پایبند ماندن به تک همسری توافق نمایند (گود^[2]، ترجمه داورپناه، 1384). قدیمی ترین تعریف متعلق به دین و اسپانیر^[3] (1974) است که تعهد زناشویی را به عنوان “تمایل پایدار زوجین برای حفظ و تداوم ازدواج” تعریف کرده اند. به تعبیر لایر^[4] (1986) نیز، تعهد در ازدواج قول و قراری است متقابل مبنی بر وقف کردن خود در رابطه­ای که نوعی دلبستگی عاطفی در آن وجود دارد (امانی و بهزاد،1390). تعهد یک متغیر شناختی است که اثر نهایی آن اتصال فرد به رابطه است (تانگ و کوران^[5]، 2012).

بر اساس پژوهش لامبرت و دولاهیت^[6] (2008) تعهد زناشویی قوی­ترین و پایدارترین عامل پیش­بینی کننده کیفیت و ثبات رابطه زناشویی است. کلمنس و سوین سن^[7] (2010) نیز در پژوهش خود به این نتیجه رسیده اند که تعهد در همسران به طور مثبت با ثبات و کیفیت رابطه زناشویی و همچنین به طور مثبت با بیان عشق، سازگاری و کاهش تعارضات زناشویی ارتباط دارد (شهبا، یادگار، لرستانی، ملکی، سام دلیری و الهویردی یانی، 1392). در پژوهش ولچ و جانسون^[8] (2003) 83  درصد از افراد شرکت کننده در پژوهش، علت اصلی طلاق خود را نبود تعهد در روابط زناشویی خود اعلام کردند (عباسی مولید، 1390). همچنین نتایج پژوهش محمدی و همکاران (1393) نشان داد که دینداری و ابعاد آن رابطه معناداری با تعهد زناشویی دارند و پیش­بین مهمی برای تعهد زناشویی می­باشد.

توجه به عامل تعهد زناشویی به عنوان یکی از عوامل مهم در زندگی زناشویی جهت تحقیق و پژوهش از اواخر قرن بیستم آغاز شد. محققان زیادی تلاش کردند تا به این سؤال که چرا بسیاری از زوجین علی رغم فقدان رضایتمندی زناشویی هم چنان به همسر و ازدواج خود پایبند هستند، پاسخ دهند (هارمون^[9]، 2007).

از جمله مظاهر زندگی اجتماعی انسان ها، وجود تعامل میان انسان ها و برقرار بودن عشق به همنوع و صمیمیت و همدلی به یکدیگر است (نصر اصفهانی، اعتمادی و شفیع آبادی، 1392). رابطه زناشویی نیز یک رابطه پایدار و صمیمی و منبع حمایت و لذت افراد است. رضایت از رابطه زناشویی موجب احساس شاد بودن و ایجاد صمیمیت در بین زوجین می­شود (گریف^[10]، 2001). صمیمیت در ازدواج با ارزش است زیرا تعهد زوجین به ثبات رابطه را محکم می­کند. به نظر هات فیلد^[11] (1998) صمیمیت فرآیندی است که در آن افراد تلاش می­کنند به یکدیگر نزدیک شوند و شباهت ها و تفاوت هایشان در احساسات، افکار و رفتارها را کشف کنند (حسینی، 1390).

1-6-1- قلمرو موضوعی 8

1-6-2- قلمرو زمانی 8

1-6-3- قلمرو مکانی 8

1-7- تعاریف مفهومی و عملیاتی واژه ها 8

1-7-1- تعاریف مفهومی واژه ها 8

1-7-2- تعاریف عملیاتی واژه ها 9

فصل دوم:مبانی نظری و تجربی تحقیق 10

2-1- مقدمه 10

2-2- سرمایه اجتماعی 12

2-2-1- زمینه تاریخی سرمایه اجتماعی 18

2-2-2- ابعاد سرمایه اجتماعی 18

2-2-3- شاخص های سرمایه اجتماعی 20

2-2-4- مروری بر نظریات سرمایه اجتماعی 25

2-2-4-1- سرچشمه بحث‌های کلاسیک ‌سرمایه ‌اجتماعی 27

2-2-4-2- کاربردهای معاصر ‌سرمایه ‌اجتماعی 27

2-2-5- کاربرد سرمایه ‌اجتماعی برای جامعه 32

2-2-6- ارتباط نظری بین سرمایه ‌اجتماعی و رفاه 34

2-2-7- تأثیر دین  بر سرمایه اجتماعی 36

2-2- 8- رابطه سرمایه اجتماعی با اخلاق 36

2-3- بهسازی سازمانی 37

2-3-1- آموزش کارکنان 39

2-3-2- ویژگی ها و اصول آموزش در سازمان 46

2-3-3- بهره گیری از مشارکت کارکنان 48

2-3-4- دلایل عدم تناسب آموزش کارکنان با نیازهای شغلی 49

2-3-5- نقش اخلاق در مدیریت منابع انسانی 51

2-3-5-1- فواید مدیریت اخلاق در آموزش مدیریت منابع انسانی 52

2-4- پیشینه تحقیق 53

2-4-1- پیشینه داخلی 54

2-4-2- پیشینه خارجی 56

2-5- مدل مفهومی تحقیق 57

فصل سوم: روش تحقیق 59

3-1- مقدمه 59

3-2- مراحل انجام پژوهش 60

3-3- روش و طرح تحقیق 61

3-4- جامعه آماری 62

3-5- نمونه آماری 62

3-6- ابزارهای گردآوری داده ها 63

 

3-7- روایی و پایایی ابزار جمع آوری دادهها 63

3-7-1- روایی 64

3-7-2- پایایی 65

3-8- روش تجزیه و تحلیل دادهها 66

3-8-1- تجزیه و تحلیل توصیفی 66

3-8-2- تجزیه و تحلیل استنباطی 66

فصل چهارم:    تجزیه و تحلیل یافته‌ها 67

4-1- مقدمه 67

4-2- اطلاعات جمعیتشناختی 67

4-2-1- جنسیت 68

4-2-2- سن 69

4-2-3-تحصیلات 70

4-2-4-سابقه کاری 71

4-3- بررسی فرضیات تحقیق 72

4-3-1- مقایسه میانگین رتبهی متغیرها با استفاده از آزمون فریدمن 80

فصل پنجم: نتایج و پیشنهادها 82

5-1- مقدمه 82

5-2- یافتههای جمعیت شناختی تحقیق 82

5-3- بررسی فرضیات تحقیق 83

5-3-1- فرضیه اصلی اول: سرمایه اجتماعی بر بهسازی سازمانی در کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد تأثیر دارد. 83

5-3-2- فرضیه اصلی دوم: ابعاد درونی سرمایه اجتماعی بر بهسازی سازمانی در کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد تأثیر دارد. 83

5-3-3- فرضیه اصلی سوم: ابعاد بیرونی سرمایه اجتماعی بر بهسازی سازمانی در کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد تأثیر دارد. 83

5-3-4- فرضیه فرعی اول: بعد هنجارهای سرمایه اجتماعی بر بهسازی سازمانی در کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد تأثیر دارد. 84

5-3-5- فرضیه فرعی دوم: بعد عقاید دینی سرمایه اجتماعی بر بهسازی سازمانی در کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد تأثیر دارد. 84

5-3-6- فرضیه فرعی سوم: بعد اعتماد سرمایه اجتماعی بر بهسازی سازمانی در کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد تأثیر دارد. 84

5-3-7- فرضیه فرعی چهارم: بعد شبکه سرمایه اجتماعی بر بهسازی سازمانی در کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد تأثیر دارد. 85

5-3-8- فرضیه فرعی پنجم: بعد مشارکت سرمایه اجتماعی بر بهسازی سازمانی در کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد تأثیر دارد. 85

5-3-9- فرضیه فرعی ششم: بعد قانون سرمایه اجتماعی بر بهسازی سازمانی در کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد تأثیر دارد. 85

5-4- بحث و بررسی 85

یک مطلب دیگر :

5-6- پیشنهادات تحقیق 88

5-7- محدودیت های تحقیق 91

5-8- پیشنهادات برای تحقیقات آتی 92

منابع: 93

پیوست ها 99

 

چکیده

بسیاری از سازمان ها صرف نظر از اندازه و نوع کسب و کار به اهمیت سرمایه اجتماعی به عنوان منبع پایدار رقابت و تعالی و مبنایی برای نوآوری و تطبیق پذیری شان اعتراف دارند. هدف از این پژوهش بررسی بررسی تأثیر سرمایه های اجتماعی بر بهسازی سازمانی کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد است. روش پژوهش توصیفی از نوع پیمایشی می­باشد. جامعه آماری این پژوهش شامل کلیه کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد می باشد که به روش تصادفی طبقه­ای و با استفاده از جدول مورگان از تعداد 850 نفر 300 نفر به عنوان نمونه پژوهش مورد بررسی قرار گرفتند. ابزار این پژوهش پرسشنامه بوده که روایی پرسشنامه با استفاده از نظرات خبرگان و پایایی آن با استفاده از آزمون ضریب آلفای کرونباخ محاسبه گردید که برای پرسشنامه سرمایه اجتماعی 778/0 و برای پرسشنامه بهسازی سازمانی 865/0 حاصل گردید که نشان دهنده پایایی مناسب پرسشنامه های تحقیق می باشد. نتایج حاصل از رگرسیون خطی برای هر یک از فرضیات تحقیق نشان داد که سرمایه اجتماعی بر بهسازی سازمانی در کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد تأثیر معناداری دارد. ابعاد درونی سرمایه اجتماعی شامل هنجارها، عقاید دینی و اعتماد و ابعاد بیرونی سرمایه اجتماعی شامل شبکه، مشارکت و قانون نیز بر بهسازی سازمانی تأثیر مستقیم و معناداری دارند. همچنین نتایج تحقیق بر مبنای آزمون رگرسیون چندگانه و نیز آزمون فریدمن نشان می دهد که بعد قانون نسبت به سایر ابعاد تأثیر بیشتری بر بهسازی سازمانی کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد دارد و بعد از آن به ترتیب ابعاد مشارکت، شبکه، عقاید دینی، اعتماد و هنجارها قرار دارند.

کلید واژگان: سرمایه اجتماعی، بهسازی سازمانی، عقاید دینی، مشارکت، اعتماد.

1-1- مقدمه

برخی محققان معتقدند که بین علم و جامعه مبادله متقابل وجود دارد؛ به طوری که علم هدف ها و مسایل خود را برای تولید دانش از جامعه دریافت می کند و در مقابل، نتایج خود را در اختیار جامعه قرار می دهد. لذا علم با سایر معرفت های بشری رابطه دارد و برای پیشرفت خود به منابع معرفتی(ذهنی) و غیرمعرفتی(عینی) نهادهای اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیاز مند است(محسنی، 1375). علم نیز حزء نهاد فرهنگی است و فرهنگ از چهار جزء اصلی باورها، ارزشها، هنجارها و فن آوری ها تشکیل شده است. باورها به چیستی ها، ارزشها به باید ها و نبایدها، هنجارها به چه انجام شود و فن آوری به چگونه انجام شود، پاسخ می دهند(چلبی، 1375). البته، برخی از اثبات گرایان براین باورند که علم نیز به ارزشها و هنجارها پاسخ می دهد(حقیقتیان،1387). امروزه  مفهوم سرمایه اجتماعی در کنار سرمایه های انسانی و اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. در واقع، سرمایه اجتماعی را می توان بخشی از ثروت ملّی به حساب آورد که بستر مناسبی برای بهره برداری از سرمایه انسانی و فیزیکی (مادّی) و راهی برای نیل به موفقیت و توسعه اجتماعی و اقتصادی قلمداد می شود. هیچ مجموعه انسانی، بدون سرمایه اجتماعی نمی تواند اقدامات مفید و هدفمندی انجام دهد. سرمایه اجتماعی همانند سایر اشکال سرمایه مولّد است؛ یعنی، تحقّق اهداف معیّنی را که در نبودش محقّق نمی‌شوند، امکان‌پذیر می‌گرداند. هیچ فردی به تنهایی مالک این سرمایه نیست. سرمایه اجتماعی، دارای دو جزء اعتماد و پیوند است که با تقویت آن فرآیند توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تسهیل می‌شود.

1-2- بیان مساله

در جهان تجاری امروز بیشترین ارزش سازمانی مبتنی بر داراییهای غیرملموس است. توانایی برای شناخت و برآورد منبع این ارزش برای سازمانها مهم و حیاتی است(Chang,2004). در چنین فضایی این سؤال اساسی قابل طرح است که راز بقا و موفقیت، سرآمدی وتعالی سازمان در بازار رقابتی امروز چیست؟ با نگاهی به ادبیات مربوطه و بررسی نظریات اندیشمندان، شاید بتوان پاسخ سؤال را در ایجاد، حفظ و تداوم سرمایه اجتماعی یافت. نگریستن به تعالی سازمانی و سرآمدی در چارچوب ساختارهای اجتماعی راه را برای یک چشم انداز وسیع در خصوص سرآمدی و تعالی هموار می سازد، به طوری که توجه را به سمت نکاتی که کمتر به آنها پرداخته شده است، یعنی جنبه اجتماعی _ اقتصادی و تعالی سازمانی جلب می کند(Sankaran,2008). اخیراً سرمایه اجتماعی سبب ایجاد تئوری هایی شده که پایه ای برای سایر مطالعات مدیریت هستند. بنابراین مفهوم سرمایه اجتماعی توجه زیادی را در تحقیقات مربوط به نظریه سازمان به خود جلب کرده است. همان طور که سرمایه فیزیکی، با ایجاد تغییرات در مواد جهت شکل دادن به ابزارهایی که تولید را تسهیل می کند به وجود می آید و از جنبه ای ملموس و قابل مشاهده برخوردار است، سرمایه انسانی، با تغییر دادن افراد برای کسب مهارت ها و توانایی هایی به آنها پدید می آید و افراد را توانا می سازد تا به شیوه های جدید رفتار کنند و بنابراین کمتر ملموس بوده و در مهارت ها و دانشی که فرد کسب کرده تجسم می یابد. اما سرمایه اجتماعی، حتی کمتر از این ملموس بوده و در روابط میان افراد تجسم می یابد و موقعی سرمایه اجتماعی به وجود می آید که روابط میان افراد به شیوه ای دگرگون شود که کنش را تسهیل نماید(Coleman,1988). از سویی بهسازی سازمانی از اهیمت ویژه­ای برخوردار است. آموزش و بهسازی هم به تغییر رفتار فرد مربوط می­شود و هم به تغییر عملکرد شغلی او. هدف از آموزش اصلاح و بهبود سریع عملکرد شغلی است و هدف از بهسازی و توسعه، آماده ساختن فرد برای مسئولیت­های شغلی آینده از طریق دستیابی به تجارب، دانش، مهارت و نگرشها است. آموزش و بهسازی منابع انسانی فعالیتهای مهمی درتمام سازمانها هستند (برنادرین[1]، 2003). آموزش نیازهای شغلی کارکنان جدید الاستخدام و نیاز کارکنان موجود به مهارت­ها و دانش جدید را تامین می سازد. تغییرات بویژه در فناوری و بازسازی سازمانی را موجب می­شود. بدین معنی که افراد و سازمان را به­طور مستقیم با شرایطی که یادگیری جدید را می طلبد مواجه می­سازد.

بر این اساس به نظر می رسد سرمایه اجتماعی در بهبود فرآیند مدیبهسازی سازمانی نقش حائر اهمیتی داشته باشد. در این پژوهش بر مبنای مدل سرمایه اجتماعی ناهاپیت و گوشال(1998) و مدل سرمایه اجتماعی پوتنام(2002)، ابعاد درونی سرمایه اجتماعی شامل هنجارها، عقاید دینی و اعتماد و ابعاد بیرونی شامل شبکه، مشارکت و قانون مورد بررسی قرار گرفته و تأثیر آن بر بهسازی سازمانی در کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است و محقق به دنبال پاسخگویی به این سوال است که سرمایه اجتماعی چه تأثیری بر بهسازی سازمانی کارکنان اداره آموزش و پرورش شهرستان لامرد دارد؟

1-3- اهمیت و ضرورت تحقیق

امروزه  مفهوم سرمایه اجتماعی در کنار سرمایه های انسانی و اقتصادی مورد توجه قرار گرفته است. در واقع، سرمایه اجتماعی را می توان بخشی از ثروت ملّی به حساب آورد که بستر مناسبی برای بهره برداری از سرمایه انسانی و فیزیکی (مادّی) و راهی برای نیل به موفقیت و توسعه اجتماعی و اقتصادی قلمداد می شود. هیچ مجموعه انسانی، بدون سرمایه اجتماعی نمی تواند اقدامات مفید و هدفمندی انجام دهد. سرمایه اجتماعی همانند سایر اشکال سرمایه مولّد است؛ یعنی تحقّق اهداف معیّنی را که در نبودش محقّق نمی‌شوند، امکان‌پذیر می‌گرداند(برجسته،1389). هیچ فردی به تنهایی مالک این سرمایه نیست. روند جدید که به نظر می رسد برای رهبران کسب و کار جالب باشد، استفاده از مفهوم سرمایه درباره افراد و به ویژه اندیشه سرمایه اجتماعی است که توجه مدیران عالی سازمان ها را به خود جلب کرده است. چنین زمینه مساعدی از وجود مباحث اجتماعی در محدوده سازمان شرایط رویکرد به سرمایه اجتماعی را در سازمان و مدیریت فراهم کرده و بررسی سرمایه اجتماعی و استفاده از آن در مطالعات سازمانی نیز به سرعت افزایش یافته است. اهمیت سرمایه اجتماعی در مطالعات سازمان ها و تبیین موقعیت نسبی نقش آفرینان در بسیاری از حوزه های مورد توجه در تحقیقات سازمان تأیید شده است. بهسازی مجموعه کنشهای هدفمند، از پیش اندیشیده شده و طرحریزی شده‌ای است که با هدف افزایش اثربخشی فرد و سازمان، بطور مداوم و نظام مند به بهبود و ارتقای سطح دانش، فنون، مهارتها،تجارب و نگرش­های مربوط به بهبود عملکرد شغلی حال و آینده کارکنان می‌پردازد.

بهسازی منابع انسانی به­عنوان یکی از فعالیت­های ضروری برای تطبیق نیروی انسانی با شرایط متغیر سازمان فرایندی است که در شیوه سنتی آن، صرفاً نظری و کلاس محور بوده و به جای جنبه­ی کارآموزی، بیشتر جنبه آموزشی و به تعبیری وقت گذرانی اداری داشته، اما امروزه، روش­های جدیدی برای آموزش کارکنان دولت وجود دارد که از جمله آنها می­توان طرح توسعه فردی، آموزش از راه دوره/ مجازی، آموزش خرد، مربیگری درمدیریت، مرشدی، قراردادهای یادگیری را نام برد. باتوجه به نقش و جایگاه آموزش کارکنان در فرآیند توسعه سازمان­های امروزی، برنامه­ریزی، هدایت و کنترل آن در مسیر تحقق اهداف هر سازمان ضرورتی اجتناب ناپذیر می­باشد (محبت، 1390).

نتایج پژوهش حاضر می­تواند به­مدیران آموزش و پرورش در ارائه بهتر راهکارهای مناسب جهت توسعه سرمایه اجتماعی خود که بتواند بهسازی مطلوب­تری در سازمان موجب شود کمک رساند. همچنین می­تواند به برنامه­ریزی و تصمیم­سازی بهینه سازمانی منجر شود. فواید پژوهش حاضر می­تواند مورد مطالعه مدیران جهت شناسایی ضعف­های موجود در نظام تامین منابع انسانی باشد و همچنین پایداری و ثبات محیطی را به همراه داشته باشد.

1-4- اهداف تحقیق

1-4-1- اهداف اصلی

2-2-3 اهداف و وظایف کتابخانه‌های تخصصی 11

2-2-4 جامعه‌ی استفاده‌کننده از کتابخانه‌های تخصصی 13

2-2-4-1 انواع استفاده‌کنندگان 14

2-2-4-2 اطلاعات و استفاده‌کنندگان 15

2-2-5 خدمات کتابخانه‌های تخصصی و ارزیابی آن 19

2-2-5-1 فراهم‌آوری و انتخاب مواد 21

2-2-5-2 سازماندهی اطلاعات 22

2-2-5-3 اشاعه‌ی اطلاعات 24

2-2-6 استانداردهای کتابخانه‌های تخصصی در ایران 25

2-3 بررسی استفاده‌کنندگان 27

2-3-1 تعاریف، اهداف و اهمیت بررسی استفاده‌کنندگان 27

2-3-2 تاریخچه بررسی استفاده‌کنندگان در جهان و ایران 30

2-3-2-1 مرکز تحقیقات بررسی استفاده‌کنندگان 33

2-3-3 روش‌های بررسی استفاده‌ از کتابخانه 35

2-3-4 انواع بررسی استفاده‌کنندگان 36

2-3-5 کتابخانه‌های تخصصی و بررسی استفاده‌کنندگان 36

2-4 تحقیق و توسعه 37

2-4-1 تعریف تحقیق و توسعه 40

2-4-2 نقش اطلاعات در تحقیق و توسعه 41

2-4-3 کتابخانه‌های مراکز تحقیق و توسعه 43

2-4-4 اطلاعات صنعتی 44

2-5 صنعت خودرو 46

2-5-1 تاریخچه صنعت خودرو در جهان و ایران 47

2-5-2 نقش تحقیق و توسعه در صنعت خودرو 49

2-5-2-1 مرکز طراحی و توسعه محصولات جدید ایران خودرو 50

2-5-2-2 شرکت تحقیق، طراحی و تولید موتور ایران خودرو (ایپکو) 51

2-5-2-3 تحقیقات و نوآوری سایپا 52

2-6 پیشینه‌ی پژوهش 53

2-6-1 پیشینه‌ی پژوهش در ایران 53

2-6-2 پیشینه‌ی پژوهش در خارج از ایران 60

2-6-3 استنتاج از پیشینه پژوهش 63

فصل سوم: روش‌شناسی پژوهش

3-1 مقدمه 65

3-2 روش پژوهش 65

3-3 جامعه 65

3-4 حجم نمونه 66

3-5 ابزار گردآوری داده‌ها 66

3-6 اعتبار پرسشنامه 67

3-7 روش تجزیه و تحلیل داده‌ها 67

فصل چهارم: یافته‌های پژوهش

4-1 مقدمه 69

4-1-1 اطلاعات جمعیت شناختی 69

4-1-1-1 جنسیت 69

4-1-1-2 سن 70

4-1-1-3 مقطع تحصیلی 70

4-1-1-4 رشته تحصیلی 71

4-1-1-5 سابقه کار 72

4-1-2 انگیزه، منابع و روش‌های کسب اطلاعات 72

4-1-2-1 میزان استفاده از کتابخانه 72

4-1-2-2 میزان امانت 74

4-1-2-3 هدف متخصصان از استفاده از کتابخانه 75

4-1-2-4 روش‌های تامین اطلاعات 77

4-1-2-5 جدید و روزآمد بودن منابع کتابخانه 78

4-1-2-6 شکل منابع اطلاعاتی 79

4-1-2-7 روش‌های جستجوی منابع چاپی 80

4-1-2-8 روش‌های جستجوی منابع الکترونیکی 81

4-1-2-9 میزان استفاده از انواع منابع اطلاعاتی 84

4-1-2-10 میزان برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی متخصصان 86

4-1-3 خدمات کتابخانه 88

 

4-1-3-1 کافی بودن خدمات کتابخانه برای رفع نیازهای اطلاعاتی 88

4-1-3-2 سرعت خدمات اطلاع‌رسانی 93

4-1-3-3 تامین نیازهای اطلاعاتی با کمک کتابدار 94

4-1-3-4 میزان استفاده از سایت داخلی کتابخانه 95

4-1-3-5 میزان آسان‌سازی کار با سایت به دلیل نحوه طراحی آن 96

4-1-3-6 میزان تطابق سایت با نیازهای اطلاعاتی متخصصان 97

4-1-3-7 دلایل استفاده از سایت داخلی کتابخانه 98

4-1-3-8 میزان تاثیر خدمات اطلاع‌رسانی در فرایند کاری متخصصان 99

4-1-3-9 میزان رضایت از اجزای خدمات کتابخانه 100

4-1-3-10 میزان رضایت متخصصان از کتابخانه 101

4-1-3-11 مشکلات استفاده از کتابخانه 101

4-2 پرسش‌های اساسی 104

4-3 آزمون فرضیه‌ها 120

فصل پنجم: نتیجه‌گیری و پیشنهادها

5-1 مقدمه 128

5-2 نتیجه‌گیری 128

5-3 تحلیل نتایج 131

5-4 پیشنهادهای اجرایی 134

5-5 پیشنهادها برای پژوهش‌های آینده 135

منابع و مآخذ 137

پیوست الف پرسشنامه 144

پیوست ب معرفی کتابخانه ایران خودرو 149

پیوست پ معرفی کتابخانه ایپکو 151

پیوست ت معرفی کتابخانه سایپا 153

پیوست ث جداول و نمودارهای اولویت متخصصان در استفاده از منابع 154

مقدمه و بیان مساله

هرگاه نظام‌های اطلاعاتی، اطلاعات را با سرعت بیشتر و با هزینه‌ای کمتر در دسترس استفاده‌کننده قرار دهند، کاهش زمان بازیابی اطلاعات، هزینه‌های پژوهش و کارشناسی را کاهش می‌دهد و اطلاعات حاصل، بر غنای کار می‌افزاید. در غیر این‌صورت، کارشناسان، پژوهشگران و تصمیم‌گیران برای دستیابی به کوچک‌ترین اطلاع دچار ابهام و سردرگمی می‌شوند و هزینه‌ها نیز افزایش پیدا می‌کند (میرزائی، 1368). به عبارت دیگر رساندن اطلاعات صحیح و مناسب به شخص مناسب و در شکلی قابل استفاده می‌تواند از اتلاف منابع، وقت و دوباره‌ کاری‌های پژوهش بکاهد (سلیمی، 1380). اطلاعات از سه بعد اساسی قابل بررسی است: تولید اطلاعات، مدیریت اطلاعات، و کاربرد اطلاعات. مدیریت اطلاعات عبارت است از فرایند شناسایی، انتخاب، گردآوری، رده‌بندی، ذخیره‌سازی و اشاعه‌ی اطلاعات تولید شده در داخل و در خارج از کشور. این کار به وسیله مراکز اسناد و مدارک، کتابخانه‌ها یا مراکز اطلاعات علمی و فنی انجام می‌شود. حلقه‌ای که تولید و کاربرد اطلاعات را به هم پیوند می‌دهد، عموماً کتابخانه‌ها، مراکز اسناد و مدارک، پایگاه‌های اطلاعاتی و سازمان‌هایی با نام‌های مشابه هستند. همه این‌ها، یک وظیفه‌ اصلی را دنبال می‌کنند: گردآوری، سازماندهی، ذخیره‌سازی و اشاعه اطلاعات (میرزائی، 1368).

کتابخانه‌های تخصصی همگام با انقلاب صنعتی به وجود آمدند. در بین انواع کتابخانه‌های مختلف، کتابخانه‌های مراکز تحقیق و توسعه، که از نوع کتابخانه‌های تخصصی هستند، به پژوهش اهمیت زیادی می‌دهند و یکی از وظایف اصلی این کتابخانه‌ها، گردآوری، سازماندهی و اشاعه‌ی منابع اطلاعاتی برای پژوهشگران می‌باشد تا بتوانند برای انجام پژوهش‌های خویش از این منابع بهره گیرند. به عبارت دیگر در مراکز تحقیق و توسعه کتابخانه به عنوان قلب آن مراکز عمل می‌کند (مرادی مقدم، 1386) در نتیجه کتابخانه‌های مراکز تحقیق و توسعه نقش بسیار مهمی در توسعه اقتصادی و صنعتی یک کشور می‌توانند ایفا کنند. در صورتی که این کتابخانه‌ها نتوانند از عهده‌ی وظایف خود به خوبی برآیند فرایند تحقیق و توسعه که رسالت اصلی این مراکز است دچار مشکل خواهد شد.

از آنجا که رسالت هر نظام اطلاع‌رسانی تسریع بهره‌گیری از اطلاعات برای استفاده‌کنندگان است، شناخت استفاده‌کننده، نیازهای وی و روش‌هایی که جهت کسب اطلاع به کار می‌گیرد، ضروری است. پویایی هر کتابخانه بستگی به میزان استفاده از منابع اطلاعاتی موجود در آن دارد و میزان استفاده از منابع اطلاعاتی هر کتابخانه نمایانگر میزان ارزشمندی و مفید بودن مجموعه منابع آن کتابخانه می‌باشد (جباری، 1374، ص 4). آگاهی از میزان ‌استفاده‌ی کاربران از منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه گامی مثبت در جهت ارتقا کیفیت خدمات و منابع موجود در آن می‌باشد (محمدی، 1382). یکی از گروه‌های مهم استفاده‌کننده‌ی اطلاعات علمی، فنی و تخصصی را متخصصان تشکیل می‌دهند. اهمیت دسترسی موثر این گروه به اطلاعات و نقشی که آنان در توسعه صنعتی و فنی هر کشور دارند، موجب مطالعات بسیار بر روی منابع و روش‌های کسب اطلاع این گروه در کشورهای مختلف جهان شده است. عدم شناخت صحیح جامعه‌ی استفاده‌کننده و نیازهای آن، اغلب موجب گمراهی مسئولین کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی می‌شود و احتمال دست نیافتن به اهداف نظام اطلاع‌رسانی را بسیار زیاد می‌کند. هدف هر سازمان و مرکز اطلاع‌رسانی رفع نیازهای استفاده‌کنندگان است و در صورتی که این مراکز شناخت کامل از مراجعان، روش‌ها و منابع مورد نیاز آنان داشته باشند می‌توانند با تصمیم‌گیری‌های درست از صرف بودجه‌های غیرضروری و

یک مطلب دیگر :

مفهوم و مصداق، نهج البلاغه، گروه همسالان، فرهنگ و تمدن

 خرید‌های نادرست منابع کاسته و با مطالعه روش‌ها و عادات استفاده‌کنندگان، از مشکلات آنان در راه دسترسی به اطلاعات آگاه شده و در نوع خدمات و نحوه ارائه آنها تغییرات لازم را اعمال نمایند (سلیمی، 1380).

در ایران، صنعت خودرو از جمله اولین و مهمترین صنایع غیر نفتی بوده است که وارد کشور شد و برنامه‌ریزی‌ها و سرمایه‌گذاری‌های کلانی در مورد آن انجام گرفته است. به همین دلیل این صنعت همواره با اهمیت و مورد توجه مدیران ارشد و سیاستگذاران بوده است. همچنین این صنعت به لحاظ ویژگی‌هایی همچون سطح بالای اشتغال‌زایی، میزان نقدینگی و سرمایه در گردش حجیم، وجود صنایع جنبی گسترده، وجود بازار گسترده و نهایتاً فناوری سطح بالای آن اهمیت ویژه‌ای جهت توسعه فناورانه‌ی صنعت کشور دارد (ملائی، 1373، ص2). در حال حاضر صنایع خودروی ایران برای بهبود کمی و کیفی محصولات و خدماتشان مراکز تحقیق و توسعه ایجاد کرده‌اند. متخصصان، پژوهشگران، و نخبگان صنعت خودروی ایران در این مراکز مشغول فعالیت هستند که طبیعتاً نیازهای اطلاعاتی متعدد و متنوعی دارند. در این مراکز کتابخانه‌هایی ایجاد شده است که باید پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی متخصصان این مراکز باشند. هیچ مرکز تحقیقاتی و اجرایی بدون برخورداری از یک کتابخانه مجهز با منابع کافی و روزآمد، و کتابداران توانا قادر به ادامه‌ی پژوهش یا انجام درست امور خود نمی‌باشد. اما، متاسفانه به نظر می‌رسد در این مراکز توجه کافی به کتابخانه‌ها صورت نگرفته است و این کتابخانه‌ها آن طور که انتظار می‌رود پاسخگوی نیازهای اطلاعاتی متخصصان نیستند. به نظر می‌رسد متخصصان به دلیل عدم تامین اطلاعات مورد نیازشان از طریق کتابخانه، از کتابخانه فاصله گرفته‌اند و نیازهای اطلاعاتی خود را به روش‌های دیگری، از جمله اینترنت، برطرف می‌کنند. در این پژوهش میزان استفاده‌ی متخصصان از کتابخانه‌های این مراکز مورد بررسی قرار خواهد گرفت تا مشخص شود عملکرد این کتابخانه‌ها در پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی کاربرانشان چگونه بوده است. همچنین روش‌های کسب اطلاعات توسط متخصصان و میزان رضایت آنها از کتابخانه بررسی خواهد شد.

کتابخانه‌ها، بدون شناخت کافی از کاربران خود نمی‌توانند خدمات مناسبی ارائه کنند و اغلب در امر اطلاع‌رسانی دچار مشکلات و کاستی‌هایی می‌گردند. به همین دلیل نتیجه‌ی این پژوهش می‌تواند راه حل‌هایی را به مدیران کتابخانه‌های این مراکز جهت اصلاح روش‌ها و خدمات اطلاع‌رسانی ارائه کرده و به شناخت روش‌های درست و سریع جستجوی اطلاعات و اهداف و انگیزه‌های مراجعان و الگوهای رفتاری آنان در امر اطلاع‌یابی کمک نماید.

1-2 اهداف

هدف اصلی از انجام این پژوهش بررسی میزان استفاده‌ی متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران از کتابخانه‌های تخصصی این مراکز است. اهداف فرعی این پژوهش عبارتند از:

1. بررسی چگونگی برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی متخصصان مراکز تحقیق و توسعه صنعت خودروی ایران
2. تعیین میزان رضایت متخصصان صنعت خودروی ایران از کتابخانه‌های وابسته

1-3 تعاریف عملیاتی

مراکز تحقیق و توسعه صنعت خودرو: در این پژوهش منظور از مراکز تحقیق و توسعه، شرکت‌‌های وابسته به صنایع خودروسازی هستند که وظیفه انجام تحقیق و توسعه در زمینه‌ی صنعت مربوطه را به عهده دارند. در حال حاضر در ایران سه مرکز تحقیق و توسعه فعال وجود دارد که وابسته به دو شرکت خودروسازی ایران‌خودرو و سایپا هستند.

متخصصان: افرادی هستند که در مراکز تحقیق و توسعه صنعت خودروی ایران مشغول به کار هستند و در فرایند تحقیق و توسعه نقش دارند.

ایپکو: شرکت تحقیق، طراحی و تولید موتور ایران‌خودرو که به عنوان مرکز تحقیق و توسعه در زمینه تخصصی موتور خودرو فعالیت می‌کند. این شرکت زیرمجموعه شرکت خودروسازی ایران‌خودرو می‌باشد و به اختصار ایپکو نامیده می‌شود.

ان.پی.دی: مرکز طراحی و توسعه محصولات جدید ایران‌خودرو که به عنوان مرکز تحقیق و توسعه شرکت خودروسازی ایران‌خودرو فعالیت می‌کند و به اختصار ان.پی.دی نامیده می‌شود.

سایپا: مرکز تحقیقات و نوآوری سایپا که به عنوان مرکز تحقیق و توسعه شرکت خودروسازی سایپا مشغول فعالیت است. در این پژوهش این مرکز به اختصار سایپا نامیده می‌شود.

1-4 پرسش‌های اساسی

1. متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران چگونه و با استفاده از چه روش‌هایی به اطلاعات مورد نیاز خود دست می‌یابند؟
2. هدف متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران از استفاده از کتابخانه‌های وابسته چیست؟
3. متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران در دستیابی به اطلاعات مورد نیاز خود با چه مشکلاتی مواجه هستند؟
4. میزان استفاده‌ی متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران از منابع چاپی و الکترونیکی موجود در کتابخانه‌های وابسته چقدر است؟
5. متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران از کدام نوع از منابع بیشتر استفاده می‌کنند؟ کتاب‌ها، مقالات، استانداردها و …؟
6. منابع اطلاعاتی موجود در کتابخانه‌های مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران تا چه میزان نیازهای اطلاعاتی متخصصان را برآورده می‌کند؟
7. میزان رضایت متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران از استفاده از کتابخانه‌های وابسته چقدر است؟
8. راهکارهای پیشنهادی متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران در ارتباط با بهبود خدمات کتابخانه‌های وابسته چیست؟

1-5 فرضیه‌ها

1. بین میزان برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی متخصصان و سطح تحصیلات آنها همبستگی وجود دارد.
2. بین میزان برآورده شدن نیازهای اطلاعاتی متخصصان و سابقه‌ی کاری آنها همبستگی وجود دارد.
3. بین میزان رضایت متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران از کتابخانه‌های وابسته و میزان استفاده از کتابخانه همبستگی وجود دارد.
4. بین سطح تحصیلات متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران و میزان استفاده‌ی آنها از کتابخانه‌های وابسته همبستگی وجود دارد.
5. بین سابقه کاری متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران و میزان استفاده‌ی آنها از کتابخانه‌های وابسته همبستگی وجود دارد.
6. بین متخصصان مراکز تحقیق و توسعه‌ی صنعت خودروی ایران با رشته‌های تحصیلی متفاوت از لحاظ میزان استفاده‌ی آنها از کتابخانه‌های وابسته تفاوت معنی داری وجود ندارد.

2-1 مقدمه

کتابخانه‌ها نظام‌های اطلاعاتی پویایی هستند که مهمترین کارکرد آنها پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان است. امروزه تعداد و میزان توسعه‌ی کتابخانه‌ها یکی از شاخص‌های توسعه‌یافتگی کشورها به حساب می‌آید، لذا پرداختن به این مقوله می‌تواند تاثیر بسزایی در رشد و توسعه‌ی کشور داشته باشد. از میان انواع کتابخانه‌ها، کتابخانه‌های تخصصی به دلیل نقش و جایگاه ویژه‌ای که دارند از اهمیت خاصی برخوردارند. بخش اول این فصل به کتابخانه‌های تخصصی اختصاص داده شده است و در آن ضمن بیان تعاریف، اهداف و وظایف کتابخانه‌های تخصصی، جامعه‌ی استفاده‌کننده از کتابخانه‌های تخصصی به طور کامل تشریح شده است. در ادامه خدماتی که کتابخانه‌های تخصصی به استفاده‌کنندگان ارائه می‌کنند به گونه‌ای مختصر بررسی شده و در انتها نیز استانداردهای کتابخانه‌های تخصصی در ایران بیان شده است.

هدف اصلی کتابخانه‌ها پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان است. به همین دلیل یکی از روش‌های ارزیابی کتابخانه‌ها، بررسی استفاده‌کنندگان می‌باشد که انواع و روش‌های گوناگونی دارد. در بخش دوم بررسی استفاده‌کنندگان به عنوان روش پژوهش به طور کامل تشریح شده است.

سپس به بررسی تحقیق و توسعه و نقش اطلاعات در آن پرداخته و اطلاعات صنعتی به عنوان اصلی‌ترین نوع اطلاعات مورد نیاز در واحدهای تحقیق و توسعه صنعتی توضیح داده شده است.

صنعت خودرو در هر کشوری از صنایع مادر به حساب می‌آید. در کشور ما نیز صنعت خودرو از جمله اولین و مهمترین صنایع غیرنفتی بوده است. در بخش چهارم ضمن پرداختن به صنعت خودرو و نقش آن در توسعه‌ی اقتصادی، اهمیت تحقیق و توسعه در این صنعت تشریح شده است. سپس سه مرکز تحقیق و توسعه در صنعت خودروی ایران که جامعه‌ی این پژوهش هستند، معرفی شده‌اند.

در پایان نیز سعی شده است پیشینه‌های مرتبط با این پژوهش در ایران و جهان بررسی شود و جایگاه این پژوهش در ارتباط با پژوهش‌های گذشته مشخص شود.

2-2 تعاریف و مفاهیم کتابخانه‌های تخصصی

در متون گوناگون اصطلاحات مختلفی برای کتابخانه‌های تخصصی^[1] به کار رفته است: کتابخانه‌های اختصاصی، کتابخانه‌های پژوهشی، مرکز اطلاعات، کتابخانه تخصصی تحقیقاتی، و مرکز خدمات اطلاع‌رسانی (مدیرامانی، 1381-1385: 1457-1459).

همچنین تعاریف متعددی برای کتابخانه‌های تخصصی ارائه شده است. برخی از آنها عبارتند از:

«کتابخانه‌ی تخصصی واحدی است از یک سازمان که هدف آن فراهم ساختن اطلاعات خاص برای پیشرفت کار سازمان یا برای گروه محدودی است. کتابخانه‌های تخصصی بر حسب سیاست‌ها، روش‌ها و مجموعه‌های مختلفی که دارند به چند نوع تقسیم می‌شوند: کتابخانه‌های شرکت‌های صنعتی، کتابخانه‌های دولتی و سازمان‌های وابسته، کتابخانه‌های انجمن‌های حرفه‌ای مانند کانون وکلا، موسسات تحقیقاتی مستقل، کتابخانه‌های موسسات بازرگانی مانند بانک‌ها و جز آن» (سلطانی و راستین، 1379: 334-335).

همچنین کتابخانه‌ی تخصصی عبارت است از «کتابخانه‌های تحقیقاتی که با مجموعه‌‌های تخصصی خود خدمات اطلاعاتی ویژه‌ای را به گروهی از کاربران و پژوهشگران ارائه می‌دهند. این اصطلاح مراکز خدمات اطلاع‌رسانی را نیز دربرمی‌گیرد» (تعاونی، 1381: 1).

1-2بیان مساله……………………………………………………………………………………………………………………3

1-3اهداف پژوهش……………………………………………………………………………………………………………..5

1-4اهمیت و ضرورت پژوهش……………………………………………………………………………………………………..5

1-5 سوال های اساسی پژوهش……………………………………………………………………………………………………..6

1-6فرضیه های پژوهش……………………………………………………………………………………………………………….6

1-7متغییرهای اساسی پژوهش……………………………………………………………………………………………………….6

1-8تعاریف مفهومی و عملیاتی اجزای پژوهش………………………………………………………………………………..6

1.روش سنجش منابع و نظام های الکترونیکی …………………………………………………………………………………………….6

2.شاخص ای-متریک………………………………………………………………………………………………………………………………..7

3.مقاله تمام متن……………………………………………………………………………………………………………………………………….7

4.هزینه……………………………………………………………………………………………………………………………………………………7

5.سودمندی……………………………………………………………………………………………………………………………………………..7

6.کاربران…………………………………………………………………………………………………………………………………………………7

7. کتابخانه پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری…………………………………………………………………………..7

8 .میزان استفاده………………………………………………………………………………………………………………………………………..7

9 .پایگاه های اطلاعاتی……………………………………………………………………………………………………………………………..7

10 .ضریب تاثیر……………………………………………………………………………………………………………………………………….7

11. حوزه های موضوعی…………………………………………………………………………………………………………………………..8

فصل دوم:مروری بر ادبیات تحقیق و پیشینه تحقیق

2-1 مقدمه………………………………………………………………………………………………………………………………..10

2-2 کتابخانه ها در عصر چاپی…………………………………………………………………………………………………….10

2-3 چالش های جدید کتابخانه ها در انقلاب رقومی……………………………………………………………………..11

2-4 ماهیت سنجش منابع و نظام های الکترونیکی………………………………………………………………………….12

2-5 مروری اجمالی بر پایگاههای اطلاعاتی…………………………………………………………………………………..12

2-6  نگاهی اجمالی بر استانداردهای سنجش منابع و نظام های الکترونیکی………………………………………15

2-7 ضرورت سنجش منابع و نظام های الکترونیکی……………………………………………………………………….23

2-8 ضرورت سنجش هزینه های منابع و نظام های الکترونیکی………………………………………………………24

2-9 پیشینه پژوهش………………………………………………………………………………………………………………….. 25

الف.پیشینه پژوهش در ایران……………………………………………………………………………………………25

ب .پیشینه پژوهش در خارج از ایران……………………………………………………………………………….29

2-10 جمع بندی پیشینه های پژوهش…………………………………………………………………………………………..31

فصل سوم: روش اجرای پایان نامه

3-1 مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………….35

3-2 روش پژوهش……………………………………………………………………………………………………………………35

3-3 جامعه آماری پژوهش…………………………………………………………………………………………………………35

 

3-4 ابزار گردآوری داده…………………………………………………………………………………………………………….36

3-5 روش تجزیه و تحلیل داده…………………………………………………………………………………………………..37

1.جمع آوری داده ها…………………………………………………………………………………………………….37

2.آماده سازی داده ها……………………………………………………………………………………………………37

3.تجزیه و تحلیل داده ها………………………………………………………………………………………………37

3-6. محدودیتهای پژوهش……………………………………………………………………………………………………….39

فصل چهارم:تجزیه و تحلیل داده ها

4-1 مقدمه……………………………………………………………………………………………………………………………….42

4-2 تجزیه و تحلیل داده ها……………………………………………………………………………………………………….42

4-3 فرضیه اول: میزان استفاده از پایگاههای اطلاعاتی الکترونیکی، در حوزه های مختلف موضوعی، متفاوت است…………………………………………………………………………………………………………………………… 63

4-4 فرضیه دوم: بین میزان استفاده از مجلات الکترونیکی و ضریب تاثیر آنها رابطه وجود دارد……………70

4-5 فرضیه سوم: میزان استفاده از پایگاه ها اطلاعاتی الزویراز سایر پایگاهها بیشتر بوده است………………71

4-6 فرضیه چهارم: هزینه های صرف شده جهت خرید پایگاههای اطلاعاتی ، سودمند بوده است………..73

فصل پنجم: نتیجه گیری و پیشنهادات

5-1مقدمه…………………………………………………………………………………………………………………………………76

5-2 بحث و نتیجه گیری………………………………………………………………………………………………………….. 76

5-3 سوال اول پژوهش: میزان استفاده از پایگاههای اطلاعاتی کتابخانه پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری بین سالهای 1384 الی 1391 چه اندازه است؟…………………………………………………………..76

5-4 سوال دوم پژوهش: آیا میان مجلاتی که ضریب تاثیر بالایی دارند و استفاده از انها در این پایگاهها، رابطه وجود دارد؟……………………………………………………………………………………………………………………  77

5-5 سوال سوم پژوهش: کدام پایگاه اطلاعاتی میان کاربران پرنفوذ می باشد؟…………………………………..77

5-6 سوال چهارم پژوهش: آیا هزینه های صرف شده جهت خرید پایگاههای اطلاعاتی کتابخانه پژوهشگاه ملی مهندسی ژنتیک و زیست فناوری سودمند بوده است؟……………………………………………………………. 77

5-7 آزمون فرضیه ها………………………………………………………………………………………………………………..77

5-8 فرضیه اول پژوهش: میزان استفاده از پایگاه های اطلاعاتی الکترونیکی، در حوزه های موضوعی متفاوت است…………………………………………………………………………………………………………………………….77

5-9 فرضیه دوم پژوهش: بین میزان استفاده از مجلات الکترونیکی و ضریب تاثیر آنها رابطه وجود دارد.77

5-10فرضیه سوم پژوهش: میزان استفاده از پایگاه اطلاعاتی الزویر از سایر پایگاهها بیشتر بوده است…..78

یک مطلب دیگر :

5-11فرضیه چهارم پژوهش: هزینه های صرف شده برای خرید پایگاههای اطلاعاتی، سودمند بوده است78

5-12 نتیجه گیری……………………………………………………………………………………………………………………..78

5-13پیشنهاداتی جهت اجرای پژوهش…………………………………………………………………………………………78

5-14پیشنهادهایی برای پژوهش های آتی…………………………………………………………………………………….79

فهرست منابع……………………………………………………………………………………………………………………………80

چکیده انگلیسی………………………………………………………………………………………………………………………..86

عنوان به انگلیسی……………………………………………………………………………………………………………………..87

مقدمه

پیشرفتهای سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات و کاربرد وسیع آن در تمامی ابعاد زندگی، جامعه امروز را با تغییراتی بی سابقه مواجه کرده است.آهنگ شتاب در زندگی، تجربه های روزمره، و برنامه های زمانی معمول انسانها چنان دگرگون شده اند که در هیچ برهه ای از تاریخ مانند آن پیدا نمی شود.کتابخانه ها نیز در ابتدا فناوری اطلاعات را برای تسریع کارهای روزمره و کاهش هزینه های عملیات خود به کار گرفتند.(علیدوستی. 1385، 15)

امروزه کتابخانه ها تنها مخزنی برای نگهداری کتابها نیستند و کتابداران می کوشند تا در قبال هزینه هایی که جامعه به کتابخانه ها می پردازد، خدمات کتابداری و اطلاع رسانی را به بهترین شکل ارائه دهند.همچنین کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی عمدتاً بخشی از سازمان ها و نهادهای بزرگتر هستند و لذا باید پاسخگوی مراجع بالاتر در مورد بودجه و عملکرد خود باشند.به همین دلیل لازم است کتابداران و مدیران کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی، پیوسته امکانات و خدمات مراکز متبوع خود را از نظر کیفی و کمی مورد ارزیابی قرار دهند.پرس[1](2004) نیز بر استفاده از ابزارهای سنجش کیفی در کتابخانه ها تاکید و نیز بر این نکته اذعان دارد که برای این سنجش  ها در کشورهای مختلف نیاز به عملکردها و روش های اجرایی متفاوتی می باشد.

کتابخانه های پیشین محیطی فیزیکی بودند که به تدریج تغییر یافتند و کم کم انواع جدیدی از مجموعه ها و خدمات ظهور یافتند که عمدتاً در پاسخ به توسعه جدیدترین قالب ها و اطلاعات انجام شد.وقتی که پیشرفت های حاصل از فن آوری های رقومی مربوط به اواخر قرن 20، در تمامی جنبه های کتابخانه های امروزی نفوذ کردند، برجسته ترین دگرگونی های کتابخانه ای در نتیجه ظهور اینترنت به وقوع پیوست. در واقع اینترنت به بی رقیب ترین و مهم ترین رسانه ارتباطی موثر تبدیل شده است و تاثیر آن را می توان در همه جنبه های فرهنگ نوین و اقتصاد جهانی مشاهده نمود.اکنون اینترنت امکان انتشار و دسترسی به اطلاعات را در کمترین زمان و فارغ از محدودیت های حضور فیزیکی میسر ساخته است.اینترنت هم چنین امکان ثبت و تجزیه و تحلیل سریع داده ها را به روشی متفاوت از روش های شناخته شده پیشین به وجود آورده است.تا زمانی که این شبکه جهانی با ظهور پیشرفت های بیشتر در حیطه فن آوری های رایانه ای و رقومی کامل تر می شود، به شکل دهی روش اشاعه و کسب اطلاعات ادامه خواهد داد و از این رو به اصلی ترین عامل سریع رشد و تغییر در بخش هایی نظیر پزشکی، رسانه ها، پژوهش علمی، نشر و تجارت تبدیل خواهد شد.(وایت.2006،13)

با ظهور انقلاب الکترونیکی، امروزه کتابخانه ها خدمات و منابع خود را در شکل های مختلف ارائه می
دهند: هم در قالب چاپی و هم در قالب الکترونیکی.به همین دلیل، کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی دیگر نمی توانند تنها بر میزان استفاده از منابع چاپی تکیه کنند.مدیران و کتابداران کتابخانه به اعداد و ارقام دقیقی درباره همه خدمات و منابع کتابخانه نیاز دارند تا مطلع شوند که کاربران چگونه و به چه میزان از منابع ارائه شده، استفاده می نمایند.یکی از دقیق ترین روش های تهیه آمارها و گزارش های مربوط به استفاده از منابع الکترونیکی، استفاده از روش سنجش منابع و نظام های الکترونیکی کاربران این منابع است(وایت، 2006،12).

سنجش به طور کلی همان استانداردهای اندازه گیری اند.شاید محاسبه تعداد بازدیدها از یک وب سایت ساده ترین شکل سنجش منابع و نظام های الکترونیکی باشد.چنین محاسباتی ممکن است شامل تعداد دفعات دسترسی به یک صفحه وب، یا حجم بازدید از صفحه وب در یک روز یا هفته باشند.تعریف کلی تر و جامع تر سنجش منابع و نظام های الکترونیکی عبارت است از محاسبه میزان فعالیت و استفاده از اطلاعات شبکه ای.

این تعریف عام از سنجش منابع و نظام های الکترونیکی به خاطر داده هایی است که درباره ی تعداد بازدیدکنندگان منحصر به فرد شناخته شده یک وب سایت، تعداد کل جستجو های ماهیانه در مورد واژه یا عبارتی خاص در پایگاه داده، میزان خریدهای پیوسته ویجت اکس [2]و حجم کلی درخواست های شبکه ای که در یک ماه معین پاسخ داده شده اند، ارائه می شود.ارزش این داده ها در قابلیت گردآوری و مربوط ساختن آن ها نهفته است که به منظور کسب بینشی بهتر نسبت به نحوه تعامل و استفاده مردم یا گروه ها از اطلاعات یا خدمات قابل دسترسی در قالب های شبکه ای و الکترونیکی جمع آوری می شوند.(وایت، 2006،17)

کتابخانه ها نیز درصدد هستند تا استفاده از سنجش منابع و نظام های الکترونیکی را عمدتاً به منظور مدیریت مجموعه و تنظیم بودجه آن بررسی کنند.

در واقع بررسی تعداد دفعات استفاده و تعیین هزینه-سودمندی منابع اطلاعاتی الکترونیکی از جمله روشهای علمی در ارزیابی این نوع منابع شناخته شده اند، چرا که مجموعه خوب مجموعه ای است که جامعه استفاده کننده به واسطه ی آن بتواند نیازهای اطلاعاتی خود را رفع کند و در عین حال از لحاظ هزینه بیشترین صرفه جویی را موجب شود.(شهرزادی،1385،130)

1-2.بیان مساله

در محیط های کاغذ مبنا، کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی حلقه مرکزی در زنجیر اطلاعات بوده اند.به هر حال، ما در کانون گذاری بنیادین قرار گرفته ایم که از رقومی شده اطلاعات حاصل آمده و همه اجزای زنجیره اطلاعات نیز در شرایط بی ثباتی قرار دارند.وظایفی که نویسندگان، ناشران، کتابداران و سایر فراهم آورندگان خدمات اطلاع رسانی بر عهده دارند در حال تغییر است و در بسیاری از موارد حد و مرزهایی که حدود وظایف آنها را معین می نمود، نامشخص و تیره تار گشته است.(دورنر، 2000،20)

در طی 50 سال گذشته، رایانه و انقلاب ارتباطی، روش انجام امور در بسیاری از سازمان ها را شدیدآتغییر داده است. به گفته چارلز جان شر[3](2000) اکنون ما در یک جهان بدون سیم زندگی می کنیم، .با الگوهای قدیمی سیم های دوزوجی تلفن، کابل هم محور و فیبرهای نوری، شبکه های ارتباطی فیزیکی تقریباً در همه جای جهان وجود دارند و در مکان هایی که در دسترس نیستند می توان از ماهواره بهره گرفت.

تاثیر فن آوری های جدید بر پیشرفت های آتی اغلب اشتباه برآورد می شود، و ابتکارات خلاقانه بشری به گونه ای است که ابزارهای حاصل، بیشتر برای اهدافی سوای آنچه که برای آن طراحی شده بودند به کار گرفته می شوند.با تحولات رقومی، اکنون می توان داده ها و اطلاعات را به هر گوشه جهان ارسال کرد و این موضوع برای تقریباً تمام بشریت و نیز کتابداران اهمیت زیادی دارد.اما بر خلاف بسیاری از پیش بینی ها- که استدلال می کنند ما در حال رسیدن به دوره خوش دستیابی ارزان همگانی هستیم-هنوز مسائل سیاسی، فرهنگی و مالی وجود دارندکه تحقق این امر را در بین بسیاری از اقشار اجتماع و بسیاری از نقاط جهان مانع می شود.شکاف و طبقه رقومی وجود دارد و می تواند برای فقرا، بیسوادان، و کسانی که در کشورهای در حال توسعه زندگی می کنند معایب بیشتری پدید آورد.

یکی از ارکان اساسی در  کتابخانه های تخصصی وجود پایگاه ها و بانک های اطلاعاتی می باشد تا پژوهشگران و محققان بتوانند از آن بهره لازم را ببرند و از آخرین دستاوردهای علمی-تحقیقاتی مطلع شوند.

دسترسی به پایگاه های اطلاعاتی یکی از وظایف اصلی و مهم کتابدار، در کتابخانه تخصصی است.چگونگی خرید این نوع منابع و آگاهی یافتن از اینکه جامعه کتابخانه از کدام پایگاه بیشترین استفاده را دارد امری است بدیهی و ضروری.

یکی از دقیقترین و حیاتی ترین روش های تهیه آمارها و گزارش های مربوط به استفاده از منابع الکترونیکی، استفاده از روش سنجش منابع و نظام های الکترونیکی کاربران این منابع است. روش سنجش منابع و نظام های الکترونیکی کاربران طور خلاصه چنین تعریف می شود این عبارت را می توان این گونه تعریف کرد: محاسبه و ارزیابی میزان فعالیت و استفاده کاربران از اطلاعات شبکه ای و الکترونیکی.

یکی از عوامل تاثیر گذار در خرید پایگاه های اطلاعاتی می توان به هزینه های مالی آن اشاره کرد.استفاده کارآمد از منابع، یکی از مهم ترین فعالیتهای مدیریتی در حوزه منابع در حال توسعه رقومی و ایجاد کتابخانه های رقومی است.تاریخ توسعه کتابخانه، نمونه هایی بسیار از کتابخانه هایی بزرگ دارد که از طریق بذل و بخشش خیرین یا عموم مالیات دهندگان و بدون توجه زیاد به هزینه-کارایی توسعه ایجاد شده اند: آندره کارنگی[4] بین سالهای 1881 تا 1917، برای تاسیس 2509 کتابخانه 56 میلیون دلار اهدا کرد.

مدیران امروزی با یازار اقتصادی جدیدی مواجه هستند که ، حتی در موارد نادری که بودجه فراوانی نیز وجود دارد، باید حتی از آخرین قطره ارزشمند منابع موجود استفاده نمایند تا بودجه را برای حال و آینده حفظ نمایند.اندازه گیری ارتباط بین سودمندی و هزینه،مبحث دشواری است و با خدمات رقومی این دشواری بیشتر شده و سودمندی اغلب به طور کامل حاصل نمی شود.به نظر می رسد که دست یافتن به نقطه تعادل هزینه و سودمندی میسر نباشد.هر کتابخانه برای برآورد هزینه و سودمندی معیار خاص خود را خواهد داشت و باید تا حد ممکن بکوشد- جه از طریق سنجه های توزینی و چه از طریق مقایسه مستقیم هزینه ها-این معیارها را به اصطلاحاتی قابل سنجش که قابل مقایسه نیز باشد تبدیل کند.