2- مفهوم شناسی 9

2-1- تعریف فقه 9

2-2- معنای لغوی و اصطلاحی حج 11

2-3- فقه حج از منظر روایات 12

2-3-1- وجوب و فضیلت و ارکان حج 12

2-3-2- محرمات احرام و کفاره کارهای خلاف در حال احرام 14

2-3-3- افعال حج 16

2-3-4- وجوب حج 21

فصل سوم: پیشینه تاریخی حج

3- پیشینه تاریخی حج 28

3-1- مراسم حجّ در جاهلیّت از منظر تاریخ 28

3-2- حج در آیین یهود 29

3-2-1- حج حضرت موسی (ع) 30

3-2-2- انحراف یهود در حج 32

3-2-3- حج به بیت المقدس 32

3-2-4- کوه موسی علیه السلام در صحرای سینا 34

3-2-5- «بئرالحیّ»، چاه مقدس 35

3-2-6- معبد «ایل» در نزدیکی نابلس 36

3-2-7- حج به اماکن طبیعی 38

3-3- حج در آیین مسیحیت 40

3-3-1- انحراف مسیحیان در حج 42

3-3-2- حج بیت المقدس 43

3-3-3- معبد رومه در ایتالیا 44

3-3-4- کلیسای لورد در فرانسه (loord) 45

3-3-5- کینسه فاطیما در پرتقال 45

3-3-6- حج دیگر اماکن مقدس 46

فصل چهارم: تطور تاریخی حج از منظر اسلام

4- تطور تاریخی حج از منظر اسلام 48

4-1- تاریخچه حج 49

4-1-1- پیش از بعثت حضرت ابراهیم (ع) 49

4-1-2- حج در دوران حضرت ابراهیم (ع) 51

4-1-3 بعد از ابراهیم تا ظهور اسلام 52

4-1-4- حج در دوران جاهلیت 53

4-2- حج از زمان ظهور اسلام تاکنون 57

4-2-1- حج در زمان پیامبرخدا(صلی الله علیه وآله) 57

4-2-2- حج در زمان امامان معصوم(علیهم السلام) 59

4-2-3- حج در عصر کنونی 59

فصل پنجم: تغییرات حکمی مربوط به اوضاع و احوال حج

5- تغییرات حکمی مربوط به اوضاع و احوال حج 62

5-1- رمی جمرات 62

5-1-1- معنا و مفهوم جمره 63

5-1-2- راز و رمزهای حج در رمی جمره 67

5-1-3- جمرات سه گانه 68

5-1-4- سابقه تاریخی رمی جمرات 68

5-1-5- رمی جمره در مراسم حج زمان جاهلیت 70

5-1-6- وضع جمره در گذشته 72

5-1-7- جمره در کتب فقها 73

5-1-8- تاریخچه ستون‌های رمی جمره 74

5-1-9- نظریه اصابت به نشانه‌ها 77

5-2- میقات 80

5-2-1- دیدگاه فقهای امامیه 80

5-2-2- وجوب آشنایی با میقات 82

5-2-3- میقات مکانی و میقات زمانی 83

5-2-4- شمار میقاتهای مکانی از نگاه احادیث 84

5-2-5- شمار مواقیت از نگاه فقها 87

5-3- استطاعت 89

5-3-1- استطاعت در لغت 91

5-3-2- اقسام استطاعت 92

5-3-3- استطاعت در قرآن 92

5-3-4- دیدگاه فقهای امامیه 93

5-3-5- بررسی اختلاف نظر فقها 96

5-4- سایر تغییرات حکمی 103

5-4-1- محدود بودن مواقف 103

5-4-2- فزونی جمعیت 104

5-4- 3- دگرگونی و پیشرفت وسائل نقلیه 105

5-4-4- تقیه مداراتی 106

5-4-5- انعطاف‏پذیری 108

5-4- استفتائات جدید در خصوص حج 109

نتیجه گیری 114

پیشنهادات 119

منابع 120

چکیده

تاریخ‌شناسی فقه حج

 

به وسیله‌ی:

حیدر دریایی

 

در فقه اسلامی، انجامِ عملِ حج برای هر مسلمان ـ که توان مالی و جِسمی انجام آن را داشته باشد ـ یک بار در عمر واجب است. گفتنی است در اعمال حج، هیچ تفاوتی میان مذاهب اسلامی وجود ندارد و به جز در برخی از احکام فرعی، تمام مذاهب اسلامی به طور مشترک و در زمان تعیین شده، این اعمال را برگزار می‌کنند. به همین دلیل، انجام این فریضه برای ایرانیان نیز که از همان قرون نخست ظهور اسلام، آن را پذیرفتند، امری رایج بوده و انجام این سفر در فرهنگ دینی آنان، به طور طبیعی نهادینه

 شده است.  هدف از انجام این پایان نامه بررسی سیر تاریخی و تطور برخی از احکام فقهی حج می‌باشد.

این تحقیق که یک تحقیق توصیفی است با استفاده از منابع کتابخانه‌ای انجام گرفته است. مطالب مورد نیاز با استفاده از کتابخانه، کتابخانه دیجیتال، نمایه نشریات، مقالات مرتبط و فضای مجازی وب به دست آمده است.

در پایان نامه حاضر ابتدا کلیات را مورد توجه قرار دادیم که شامل بیان مسأله، اهداف، فرضیات، روش کار و در فصل دوم مفهوم شناسی،بررسی حج و اعمال آن از منظر آموزه‌های اسلامی- قرآن و روایات پرداخته ایم. در فصل سوم حج را از منظر تاریخی (دوران جاهلیت، دوران یهود و دوران مسیحیت) مورد واکاوی قرار دادیم. در فصل چهارم به بررسی تطور تاریخی حج از منظر قرآن کریم پرداخته و نهایتا در فصل پنجم  تغییرات حکمی مربوط به اوضاع و احوال حج را بررسی نمودیم.

در مجموع اگرچه سالها است که مسلمانان به انجام عمل عبادی حج می‌پردازند، اما در این مدت هیچ گاه اعمال عبادی آن دستخوش تحریف نگردیده و حتی پربار تر و قوی تر از همیشه انجام می‌گردد.

 

واژه های کلیدی:  تاریخ شناسی فقه حج، تطوّر احکام حج، تغییر احکام حج.

مقدمه

 

بر اساس روایات اسلامی، قدمت آیین حج به پیش از خلقت آدم باز می‌گردد و نخستین حج‌گزاران فرشتگان بودند که در آسمان چهارم بر گرد بیت المعمور به طواف و عبادت می‌پرداختند. این مناسک پس از خلقت آدم به زمین نیز انتقال یافت و وی به فرمان خدا، مأمور بنای کعبه و برگزاری مراسم حج گردید.

در این خصوص، عبارت قرآنیِ «اَوَّلَ بَیتٍ» (نخستین خانه) که در توصیف کعبه به کار رفته است، چه بسا ناظر به بنای کعبه توسط حضرت آدم باشد.  سنّت حج‌گزاری در میان اخلاف حضرت آدم (ملقب به ابوالحجاج تداوم یافت و پیامبران به برگزاری آن اهتمام ویژه‌ای داشته و بسیاری از آنان در جوار کعبه به خاک سپرده شده‌اند.

گفته شده است که کعبه در طوفان نوح ناپدید و به تدریج آیین‌های حج به فراموشی سپرده شد.
این وضع تا زمانی که حضرت ابراهیم مأمور بازسازی کعبه و احیای آیین حج گردید ادامه یافت. گفته‌اند که پس از اتمام بنای کعبه، جبرئیل مناسک حج را یک به یک به او آموخت. آن‌گاه ابراهیم بر مکان مرتفعی (به روایتی کوه ثَبیر و به روایتی جایی که بعدها به مقام ابراهیم معروف شد) ایستاد و با صدای بلند، مردمان را به حج‌گزاری فرا خواند.  سپس خود، پسرش اسماعیل و گروهی از جُرهُم، به عنوان پیش‌گامان، حج به جای آوردند. از آن پس، حج به عنوان سنّتی مقدّس و با آدابی چون مُحرِم شدن، طواف، سعی، وقوف در عرفه، مَشعَر، مِنا و مزدلفه، قربانی، تهلیل، تلبیه و رَمْیِ جمره، تداوم یافت و مناصبی چون کلیدداری، پرده‌داری و خدمت‌گزاری کعبه نیز پدید آمد.

بنابراین با توجه به سیر تاریخی خانه کعبه به مرور در برخی از احکام آن نیز تغییراتی صورت گرفته است که هدف از نگارش این پایان نامه نیز بررسی این تغییرات (تطور تاریخی) می‌باشد.

از آنجا که تا کنون در این خصوص پایان نامه و یا کتابی مستقل صورت نگرفته است لذا محقق بر آن شد تا به بررسی تطور تاریخی فقه حج بپردازد.

انجام این تحقیق می‌تواند حج گزاران را با فلسفه و تاریخچه احکام حج آشنا سازد و آنان را در انجام هرچه بهتر احکام حج یاری رساند.

 

فصل اول:

یک مطلب دیگر :

 

کلیات

 

1- کلیات

 

1-1- بیان مسأله

 

حج، آهنگ زیارت کعبه و انجام مناسکی است که در درازنای تاریخ به شکل‌های گوناگون جلوه‏گر می‏شده است. کعبه، نخستین خانه‏ای است که برای عبادت مردمان بنا شده:  «اِنَّ اوَّلَ بیتٍ وضعَ للناسِ.» (آل عمران 96). حج، از پنج‏رکن اساسی اسلام است در روایتی از امام باقر (ع) آمده است:  « بـُنـِیَ الْإِسـْلَامُ عَلَى خَمْسٍ عَلَى الصَّلَاهِ وَ الزَّکَاهِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَایَهِ؛ اسـلام روى پنج پایه نهاده شده :  نماز و زکوه و روزه و حج و ولایت (کلینی، 1404ق، ج :  3 ص :  29 روایه : 1).

امام علی (ع) درباره ضرورت پرداختن به حج می‌فرماید:  « خدا را خدا را در حق خانه پروردگارتان. آن را خالی مگذارید، تا هنگامی که در این جهان ماندگارید که اگر حرمت آن را نگاه ندارید، به عذاب خدا گرفتارید» (نهج‏البلاغه‏، نامه 46 و47).

حج، تنها عبادتی است که خداوند آن را به عنوان حقی برای خود بر عهده انسان‌ها نهاده است و در این باره می‌فرماید:

« وَلِلّهِ عَلَی النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلاً» (آل‏عمران‏»، آیه 97). بر مردان واجب است، زیارت خانه خدا را هر کس که بتواند به آن راه یابد.

حج، با شکوه‏ترین، گسترده‏ترین و گونه‏گون‏ترین عبادت‌هاست. زوایای گوناگونی دارد که در هیچ عبادتی آن زوایا، یک جا جمع نشده است. در حقیقت، حج نمونه و بدل کوچکی از تمامیت اسلام است (شیخ صدوق، 1406، ص‏249).

به نظر نگارنده، حج با توجه به ماهیت اجتماعی و عبادی و سیاسی و فقهی و تاریخی دربرگیرنده همه جوانب دین بزرگ اسلام است که موارد مذکور در حج متجلی شده است.

 

و به بیان امام علی (ع)، حج نشانه تمام‏نمای اسلام است:  « جَعَلَهُ سُبْحانَهُ وَتَعالی لِلإْسْلامِ عَلَما» (نهج‏البلاغه‏»، خ‏1/7).

با این که عبادتی است در جمع و با جمع، ولی بیش از هر عمل عبادی دیگر، با قصد اخلاص و تقرب به خداوند معنا می‌یابد. از کوچک‏ترین عمل تا بزرگ‏ترین آن باید با نیت و قصد پیروی خداوند انجام گیرد. پیشوایان دین، هماره شوق انجام آن را داشته‏اند. امام مجتبی (ع) بیست‏بار از مدینه تا مکه را به شوق زیارت خانه خدا، پیاده می‏رود. امامان (ع)، از هیبت لبیک آن به خود می‏لرزیده‏اند.

شناخت تاریخی تطور احکام فقهی در گذر زمان می‌تواند ما را به فهم امور مربوط و پیرامون مسئله حج موفق بدارد. در این تحقیق ما در صدد بیان و واکاوی این مسأله هستیم تا برخی از احکام فقه حج که نسبت به گذشته تغییر کرده است و دیدگاه فقهای امامیه نسبت به این احکام را بررسی کنیم.

حاصل این تحقیق می‌تواند در تطبیق شرایط زمانی و مکانی با احکام فقهی حج به کار گرفته شود. همچنین مشکلات مرتبط با حج در راستای تعدیل احکام دشوار مربوط به آن با عنایت به ازدیاد حاجیان مرتفع گردد. بدین صورت که هرچه بر سختی مناسک افزوده می‌شود قوانین مربوط به آن توسعه می‌یابد و مصادیق جدیدی در ذیل تعریف آن گنجانده می‌شوند. مثل توسعه امکان طواف در پشت مقام ابراهیم (ع)، همانند اهل سنت. بر اساس فتاوا و احکام ایشان، اجازه دارند پشت مقام ابراهیم نیز طواف نمایند لذا این امکان برای متولیان مسجدالحرام وجود دارد که فضای مخصوص طواف را تا جایی که امکان دارد، توسعه دهند همانگونه که اکنون طبقه دوم و سوم اطراف کعبه برای اهل سنت محیا گردیده است که در آن به طواف می‌پردازند، اما شیعیان تنها می‌بایست بین مقام ایراهیم و حجر اسماعیل طواف نمایند.

 

اهداف تحقیق

 

• بررسی سیر تاریخی تغییرات مربوط به حج
• بررسی احکام جدید فقهی مربوط به حج

 

1-6- روش تحقیق