2.1.2     ارزش‌های خبری:         10

2.1.3     ارزش‌های خبری از دیدگاه قرآن کریم:.. .. 17

2.1.4    باید و نباید‌های خبری:         18

3   فصل دوم :عناوین فقهی خبر و وظایف مخبر.. 30

3.1       غیبت(بد گویی): 30

3.1.1     مفهوم غیبت  در کلام علمای لغت:      30

3.1.2     مفهوم غیبت در کلام فقها: 30

3.1.3     ادله حرمت غیبت:         33

3.1.4     حرمت استماع غیبت:         35

3.1.5     موارد جواز غیبت:         37

3.1.6     استفتائات درباره غیبت:         42

3.1.7     غیبت و روزنامه نگاری جنجالی:      43

3.2       تجسس( ورود به حریم خصوصی):. . 44

3.2.1     مفهوم تجسس:         44

3.2.2 ادله حرمت تجسس:         45

3.2.3     تجسس حرام و تجسس حلال:      48

3.2.4     تجسس و روزنامه نگاری تحقیقی:   50

3.3       افشای اسرار ( انتشار مسائل خصوصی):. 53

3.3.1     مفهوم افشای اسرار:         54

3.3.2    ادله حرمت افشای اسرار:         54

3.3.3     اسراری که افشای آنها جایز است:‌.. .. 55

3.3.4     افشای اسرار دولتی و مرتبط با امنیت و منافع کشور:.. .. 57

3.3.5     افشای اسرار و ورود به حریم خصوصی افراد:.. .. 57

3.4       نمیمه(سخن چینی):. 59

3.4.1     مفهوم نمیمه:         59

3.4.2     ادله حرمت نمیمه:         59

3.4.3     نمیمه و هیاهوی رسانه ای:      61

3.5       نشر اکاذیب (نشر مطالب غیر واقع):. 62

3.5.1     مفهوم کذب:         62

3.5.2     ادله حرمت دروغ و نشر اکاذیب:      66

3.5.3     ترویج بدعت در دین:         68

3.5.4     مواردی که نشر اکاذیب و اخبار دروغ مجاز است:‌.. .. 69

3.5.5     نشر اکاذیب و روزنامه نگاری زرد:.. .. 72

3.6       بهتان (نسبت دادن غیر واقع به دیگری):. 74

3.6.1     مفهوم بهتان:         74

3.6.3    بهتان در دستورالعمل برنامه سازی BBC:…………………. ……………………………………………. 76

3.7       اضلال(پیام گمراه کننده):. 77

3.7.1     مفهوم اضلال:         77

3.7.2     ادله حرمت کتب ضاله:         78

3.7.3     استفاده از “مغالطات” برای گمراه کردن مردم:.. .. 80

3.7.4     اضلال و روزنامه نگاری تکثرگرا:      81

3.8       اشاعه فحشاء(انتشار بی بند و باری اخلاقی):. 82

3.8.1     مفهوم اشاعه فحشاء:         82

3.8.2     ادله حرمت اشاعه فحشاء:      83

3.8.3     حرمت تشبیب بالمرئه الاجنبیه (اظهار عشق به زن نامحرم):.. 84

برای دیدن جزییات بیشتر و دانلود پایان نامه اینجا کلیک کنید

 

3.8.4     اشاعه فحشاء و روزنامه نگاری هرزه نگارانه:.. .. 85

3.9       لهو (بیهوده گویی):. 87

3.9.1     مفهوم لهو:         87

3.9.2     ادله حرمت لهو:         88

3.9.3     لهو و روز نامه نگاری عامه پسند:.. .. 89

3.10     مدح من لا یستحق المدح (ستایش ناروا) :. 90

3.10.1   ادله حرمت مدح من لا یستحق المدح:.. .. 90

3.10.2  مدح من لا یستحق المدح و آگهی‌های تجاری:.. .. 91

3.11     تغریر جاهل )فریفتن نادان):. 93

3.11.1   مفهوم تغریر:   93

3.11.2   ادله حرمت تغریر جاهل:         94

3.11.3  تغریر جاهل و فریب افکار عمومی:……………………… …………………………………………………….. 95

3.12     اضرار(ضرر زدن به غیر):. 96

3.12.1   مفهوم ضرر:         96

3.12.2   ادله حرمت اضرار:         97

3.12.3   اضرار و آزادی مطلق رسانه‌های جمعی:.. .. 98

3.13     سب واهانت(بد زبانی):. 100

3.13.1   مفهوم سب و اهانت در کلام فقهاء:.. .. 100

3.13.2   ادله حرمت سب واهانت:         101

3.13.3   سب و اهانت در دستور العمل برنامه  سازی BBC:.. .. 104

3.14     اعانه براثم(کمک به گناه کردن):. 104

3.14.1   مفهوم اعانه براثم:         104

3.14.2   ادله حرمت اعانه براثم:         106

3.14.3   شروط تحقق اعانه بر اثم:      ………………………. ……………………………………………………….. 107

3.14.4   اعانه بر اثم و رفتار تقلیدی ناهنجار مخاطبان:…………. ………………………… 109

3.15     اعانه به ظالم  (کمک کردن به ستمگر):. 111

3.15.1   مفهوم اعانه به ظالم:         111

3.15.2   ادله حرمت اعانه به ظالم:         111

3.15.3   اعانه بر ظالم و روزنامه نگاری استبدادی:.. .. 113

3.15.4   امر به معروف و نهی از منکر رسانه‌های خبری:……………. ………………………………. 115

3.16     سرقت  (تجاوز پنهانی به حقوق دیگری):. 116

3.16.1   مفهوم سرقت:         116

3.16.2   جرم سرقت در نوشته‌های فقهی:      117

3.16.3   ادله حرمت سرقت:         117

3.16.4   سرقت و حقوق معنوی:         117

3.17     تطفیف (کم فروشی):. 121

3.17.1  مفهوم تطفیف:     121

3.17.2 ادله حرمت تطفیف:         122

یک مطلب دیگر :

3.17.3   کم فروشی در رسانه‌های جمعی:      123

3.18     اختلال نظام(از هم گسیختگی امور مردم):. 124

3.18.1   مفهوم نظام  و امنیت عمومی:      125

3.18.2   ادله حرمت اختلال نظام:        ………………………. ……………………………………………………….. 126

4   فصل سوم: بررسی عناوین فقهی خبر در برنامه‌های تلویزیونی (بررسی برنامه‌های نود و هفت)      131

4.1       معرفی برنامه نود. 131

4.1.1     بررسی برنامه نود: (گفتگو   با دکتر محمد دادکان رئیس اسبق فدراسیون فوتبال)   133

4.2       معرفی برنامه هفت. 134

4.2.1     بررسی برنامه هفت: (گفتگو با خانم فریماه فرجامی بازیگر سینما)   136

5  منابع و مآخذ.. 138

5  منابع و مآخذ.. 139

5.1   کتب و مقالات. 139

5.2    منابع اینترنتی. 144

1          پیشگفتار

1.1         مقدمه

علم فقه  پی گیر تحقق سلامت، هدایت و عدالت در جامعه است و این سه ابتناء تامی بر آگاهی‌های اجتماعی دارند . این علم نمی‌تواند در قبال خبر و رسانه‌های جمعی که حامل و ناقل بخش مهمی از آگاهی‌های اجتماعی هستند، برخوردی خنثی و یا غیر ناظر به ماهیت و کارکرد آنها داشته باشد. این مدعا با شواهدی از نقل و نیز عقل قابل تأیید است.

فقه در لغت به معنای فهم است و همین واژه در اصطلاح فقهاء به معنای آشنایی با احکام فرعی شرعی است، که از راه ادله تفصیلی آن یعنی قرآن، روایات ،عقل و اجماع بدست می‌آید و فقیه امروزه به فردی اطلاق می‌شود که دارای قدرت استنباط احکام فرعی شرعی از راه ادله تفصیلی آن باشد.

1.2         خبر

1.2.1        اهمیت بحث درباره خبر:

ارتباطات و خبررسانی قدمتی به طول حیات بشر دارد، که به دلیل گرایش‌های فطری انسان به برقراری رابطه با دیگران و پیدایش زندگی اجتماعی همواره جزء  جدایی ناپذیر زندگی بشر بوده است. اما امروزه با پیدایش وسایل ارتباطی جدید و توسعه شبکه‌های ارتباطی شکل و کارکرد ارتباط، دگرگونی‌های اساسی پیدا کرده به طوری که در دهه‌های اخیر  « انقلاب ارتباطی » رخ داده است.

در نتیجه این دگرگونی، وسایل ارتباطی بر زندگی ما سایه افکنده و نادیده گرفتن آنها ممکن نیست و مطالعه پیامدهای مختلف این پدیده و تلاش برای استفاده مطلوب از آن ضرورت دارد. اطلاع رسانی و انتشار سریع اخبار و نیز کاهش یا حذف فاصله زمانی و مکانی ، یکی از پیامدها و کارکردهای وسایل ارتباطی جدید است.

با توجه به جایگاه و اهمیت موضوع خبر و خبررسانی، نوشتار حاضر در صدد سازمان دهی به بحث « نظارت بر اطلاعات» از منظر فقه امامیه می‌باشد.

1.3         نگاهی به تحقیقات پیشین:

درباره موضوعات فقهی مورد بحث در این تحقیق، بحثهای مفصل و دقیق بسیاری در کتابهای فقهی مطرح شده است، اما در باب ارتباط میان عناوین فقهی و موضوعات خبر و خبرگزاری، سوابق قابل توجهی وجود ندارد.  با این حال به مرور سوابق مرتبط با این مقوله می‌پردازیم:

• کتاب “پژوهشی فقهی در خبر و خبرگزاری”، جواد فخار طوسی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، 1385.

این کتاب به بررسی فقهی خبر و خبرگزاری پرداخته و احکام فقهی مربوط به مبدا و مقصد خبر را بیان می کند ، در فصل اول، بخش تکالیف و وظایف مخبر چهار عنوان فقهی خبر از قبیل، افشای اسرار، اشاعه فحشاء، تجسس و نشر اکاذیب به خوبی بررسی شده است. این کتاب مرتبط ترین تحقیق به نوشتار حاضر می باشد.

2) حقوق و تکالیف خبرنگار در فقه امامیه، مقاله ای که توسط حسینعلی سعدی به رشته تحریر در آمده است. نکته مهم در این مقاله بررسی عناوین فقهی تجسس، افشای اسرار و اضلال می باشد.

3)کتاب” خبر و خبررسانی در قرآن کریم”، علیرضا پویا ، انتشارات دانشکده صدا و سیما،1384

نکته مهمی که در این کتاب بدان پرداخته شده است، دیدگاه قرآن درباره محتوای خبر و همچنین درباره نحوه ارائه خبر می باشد.

4)اخلاق خبر رسانی در قرآن، مقاله‌ای که توسط فتحعلی (1375 ) به رشته تحریر در آمده است. نکته مهم در این مقاله ورود به موضوع ارزش‌های خبری در قرآن است که آنها را اینگونه مطرح می کند: آزرم و حیا، ادب، برادری و تألیف قلوب، حق جویی و حق گویی، یقین و حکمت و برهان، ایجاد آرامش و پرهیز از آشوب و تشویش.

5) مقاله « فقه اطلاع رسانی»، زیبایی نژاد (1375)، که به بررسی موضوع اطلاع رسانی و خبر از نظر فقه پرداخته، ولی تکلیف قانونی و حقوقی رسانه را روشن نمی کند، اما با بیان دیدگاه‌های فقهی در این باره زمینه را برای بحث و گفتگو فراهم آورده است.

6) کتاب « مبانی هنری قصه‌های قرآن» حسینی، 1377.

7)  کتاب « ویژگی‌های عمومی اطلاع رسانی اسلامی»،  علامه محمد حسین فضل‌ا… ترجمه قرنی، 1383.

8) کتاب  « الاعلام الاسلامی الدولی بین النظریه و التطبیق» ، محمد علی العیوضی ، 1987، وی در این کتاب به بررسی اطلاع رسانی اسلامی پرداخته است.

9) مقاله « حدود و مرزهای اطلاع رسانی در اسلام»، حبیبی ، 1381،

نویسنده این مقاله هشت اصل را به عنوان مسائل تعیین کننده حد و مرز اطلاع رسانی بر می‌شمارد: اصل ممنوعیت اضلال و گمراهی، ممنوعیت توهین به مقدسات و هتک حرمت و حیثیت افراد، ممنوعیت اشاعه فحشاء ، ممنوعیت افشای اسرار، ممنوعیت انتشار کتب ضاله، ممنوعیت لطمه زدن به کیان جامعه اسلامی، اصل اشاعه اطلاعات و قاعده فقهی « لاضررو لاضرار» ….

10)کتاب « اطلاعات و تحقیقات در اسلام»، آیت ا… علی احمدی میانجی، نشر دادگستر، 1381،  نکته مهمی که نویسنده این کتاب به آن پرداخته، بررسی دو عنوان فقهی تجسس و اختلال نظام است.

11) کتاب « فقه و پیام گمراهی » احمد قانع، انتشارات دانشگاه امام صادق (ع) ، 1384، که به بررسی مباحث شناخت مفهوم پیام و وسایل انتقال آن و گمراهگری پیام و معانی آن و بررسی حکم پیام‌های گمراه گر به طور مبسوط پرداخته است.

12)کتاب « امام خمینی و رسانه‌های گروهی »، جواد فخار طوسی، 1381، ناشر: ستاد بزرگداشت یکصدمین سال میلاد امام خمینی (ره)،

که در آن مباحث در 3 بخش: رسانه‌ها در عرصه فرهنگی، رسانه‌ها در عرصه سیاست و رسانه‌های گروهی و پر کردن اوقات فراغت تنظیم گردیده و تنها از منظر اصول و سنت‌های پذیرفته شده فقهی به موضوعات نگریسته شده است و به گفته خود نویسنده این کتاب و مطالب آن مباحثی نظری تلقی می‌گردد، بدون آنکه نویسنده به آ‌نچه در خارج روی داده، یا می‌دهد، نظری داشته باشد.

13 ) صادقی(1375) در مقاله‌ای با عنوان «اعتبار منتج از دیدگاه معرفت شناختی» به بررسی اهمیت منبع خبر از دو وجه روان‌شناسی و معرفت شناختی نسبت به مخاطبان و جنبه‌های حقوقی و اخلاقی نسبت به پیام رسان پرداخته و اهمیت موضوع را از این جنبه‌ها مورد واکاوی قرار داده است.

هیچ کدام از این کتاب ها و مقاله ها تمامی عناوین فقهی خبر و خبررسانی را به طور جامع احصاء و جمع آوری نکرده اند و به صورت پراکنده و در بعضی مواقع به طور ناقص، عناوین فقهی خبر مورد بحث قرار گرفته است.

1.4         ضرورت پژوهش:

خبر و خبررسانی به دلیل گرایش‌های ذاتی انسان به برقراری ارتباط با محیط پیرامون خود همواره جزء جدایی ناپذیر زندگی بشر بوده است.  با افزایش حجم اطلاعات و اخباری که نظام اجتماعی برای حفظ انسجام خود نیاز دارد و نیز افزایش سرعت مبادله این اطلاعات و اخبار، نوع و روش انتقال اطلاعات متغیر شده است با ارتقای جایگاه اطلاعات و اخبار بحث نظارت بر خبر و خبررسانی اهمیت و ضرورت پیدا می کند. در گذشته نهادی به عنوان متولی امر خبررسانی وجود نداشته و قالب و شکل و عرضه اطلاعات ونیز روش‌های کسب آن به پیچیدگی امروز نبوده است. از این رو فقیه در دوران معاصر هنگامی که به بحث در این موضوع می پردازد بایستی با شکل جدید و اجزای مختلف و موثر در این عرصه آشنا بوده و از احکام، تکالیف، و مسئولیت ها وحقوق متقابل هر یک از اجزاء آگاهی یافته و آنها را فارغ از حوزه روابط شخصی و فردی و در بعد اجتماعی مورد توجه قرار دهد. مباحث فقهی در این مقوله زمانی کارآمد خواهد بود که برای نهاد خبرگزاری که متکفل کسب و عرضه اطلاعات و اخبار است متضمن ارائه الگویی مطلوب باشد. در غیر این صورت صرفا اعلام تعارض نداشتن اقداماتی که در این حرفه صورت می گیرد با قوانین و مقرارات شرع را نمی توان حرکت علمی و پویا در این زمینه دانست. برای رسیدن به این مقصود باید مجموعه ای از نصوص و ظواهر قرآنی و روایی مرتبط با مساله کسب و نشر اخبار را کنار هم قرار داد و عبارت را از متون مختلف موجود جمع آوری کرده و با تشریح و پردازش این روایات و نیز جمع بندی و تفسیر آن مدارک، طرح مورد نظر که همان تبیین فقهی مساله خبر و ارائه الگوی بایسته شرعی برای خبررسانی است را سامان داد.

شارع مقدس در احکام شرعی حد و مرزهایی تبیین کرده که بررسی فقهی مقوله خبر مستثنی از آن نمی گردد و لیکن بررسی احکام خبر و خبررسانی به صورت مشخص و با ضابطه علمی تبیین نگردیده و هنوز عناوین فقهی خبر به صورت جامع مشخص نشده است. متاسفانه علیرغم جایگاه حساس خبر و اهمیت بسیار آن، عدم وجود تحقیقی گسترده و جامع الاطراف پیرامون این موضوع مهم کاملا محسوس می باشد.