فصل اول:
کلیات
مبحث اول: مفهوم شناسی (واژه شناسی) …………………………………………………………………. 10
گفتار اول: تشویق ………………………………………………………………………………………………… 10
گفتار دوم:تنبیه ………………………………………………………………………………………………….. 11
گفتارسوم: تربیت …………………………………………………………………………………………………. 12
مبحث دوم: اصطلاحات و مفاهیم مشابه تشویق و تنبیه در قرآن…………………………………. 13
گفتار اول: مفاهیم مشابه تشویق……………………………………………………………………………. 13
گفتار دوم: مفاهیم مشابه تنبیه………………………………………………………………………………… 14
فصل دوم:
جایگاه تشویق و تنبیه در نظام تربیتی اسلام
مبحث اول: تشویق از دیدگاه آیات قرآن کریم و روایات ……………………………………………… 19
گفتار اول: موارد بکارگیری تشویق در آیات قرآن کریم ……………………………………. 19
گفتار دوم: تشویق در روایات، کلام و رفتار معصومین ………………………………………………… 24
مبحث دوم: تنبیه در آیات و روایات …………………………………………………………. 31
گفتار اول: تنبیه در آیات قرآن کریم ………………………………………………………….. 31
گفتار دوم: حدود تنبیه و دیدگاه برخی از فقها دربارهی آن …………………………………. 35
گفتار چهارم: تنبیه از دیدگاه روان‌شناسی ……………………………………………………. 40
گفتار پنجم: مسائل دیگر مربوط به تنبیه …………………………………………………………………… 45
مبحث سوم: اهمیت تشویق و تنبیه در تربیت ………………………………………………………… 52
فصل سوم:
اصول و شرایط تشویق
مبحث اول: اصول و شرایط تشویق ……………………………………………………………………………. 55
گفتار اوّل: اصول و شرایط تشویق ……………………………………………………………………………… 55
گفتار دوم: صورتهای عملی تشویق …………………………………………………………………………. 58
مبحث دوم: بایدها و نبایدها در تشویق موثر ………………………………………………………………… 59
گفتار اول: بایدها در تشویق موثر ………………………………………………………………………………. 59
گفتار دوم: نبایدها در تشویق موثر …………………………………………………………………………. 68
مبحث سوم: روشها و انواع مختلف تشویق …………………………………………………………… 73
گفتار اول: تشویق کلامی ……………………………………………………………………………………. 73
گفتار دوم: تشویق غیر کلامی ……………………………………………………………………………… 75
مبحث چهارم: مسائل مربوط به تشویق موثر ………………………………………………………… 84
گفتار اول: شیوه های راه گشا در تشویق ……………………………………………………………… 84
گفتار دوم: تشویق فرزندان ……………………………………………………………………………… .. 85
مبحث پنجم: تشویق وآثار آن ………………………………………………………………………………. 88
گفتار اول: تشویق یک نیاز طبیعی ………………………………………………………………………. .88
گفتار دوم: اثرات تشویق ………………………………………………………………………………… .90
فصل چهارم:
اصول و شرایط تنبیه
مبحث اول: دیدگاه های مختلف دربارهی تنبیه ……………………………………………………. . .97
گفتار اول:دیدگاه قرآن دربارهی تنبیه……………………………………………………………… 97
گفتار دوم: تنبیه از منظر عقل …………………………………………………………………………… 99
گفتار سوم: تنبیه از منظر روایات ……………………………………………………………………… 100
گفتار چهارم: نظر فقهای امامیه دربارهی تنبیه …………………………………………………….. 102
گفتار پنجم: نظر فقهای عامه دربارهی تنبیه ………………………………………………………… 103
مبحث دوم: انواع تنبیه در نظام تربیتی اسلام ……………………………………………………… 105
گفتار اول: تنبیه غیربدنی ………………………………………………………………………………… 105
گفتار دوم: تنبیه بدنی ……………………………………………………………………………………. .116
مبحث سوم: بررسی تنبیه کودک از منظر فقه و حقوق (انواع کیفر کودکان در فقه و حقوق) 118
گفتار اول: حد و تعزیر …………………………………………………………………………………… 118
گفتار دوم: زنای کودک ……………………………………………………………………………………122
گفتار سوم: لواط کودک ………………………………………………………………………………….. 123
گفتار چهارم: قذف کودک ……………………………………………………………………………… 125
گفتار پنجم: سرقت کودک …………………………………………………………………………….. 127
گفتار ششم: قتل و قصاص کودک …………………………………………………………………… 128
گفتار هفتم: دیات ……………………………………………………………………………………….. 132
مبحث چهارم: بررسی پدیدهی تنبیه از منظر اسلام و روان شناسی ………………………. 134
گفتار اول: معایب تنبیه ……………………………………………………………………………….. 136
گفتار دوم: باید ها و نبایدها در تنبیه مؤثر ………………………………………………………. 142
گفتار سوم: روش اهل بیت در تنبیه …………………………………………………………….. 146
مبحث پنجم: آثار مثبت و منفی تنبیه ………………………………………………………………… 150
گفتار اول: آثار مثبت تنبیه ………………………………………………………………………….. .150
جمع بندی و نتیجه گیری ……………………………………………………………………………. 160
منابع و مآخذ ……………………………………………………………………………………………… 163
چکیده انگلیسی ……………………………………………………………………………………………169
چکیده:
از اصول مهم و درخور توجهی که در آیات و روایات فراوانی به اهمیت و چگونگی انجام آن پرداخته شده، مسالهی تشویق و تنبیه است.
تشویق فرآیند پاداشدهی است به رفتار فرد، یعنی برانگیختن شوق و علاقه‌ی مجدد او به انجام همان رفتار.تنبیه، نیز عاملی است برای جلوگیری از کارهای ناپسند و زشت.
این پژوهش، با بررسی آیات و روایات، تحلیل فقهی و حقوقی، دیدگاه صاحب نظران تعلیم و تربیت و روان شناسان تربیتی تحلیل جامعی از کاربرد تشویق و تنبیه، شیوههای بکارگیری و سطح کاربرد هر کدام از آنها ارائه میدهد.
روش مورد استفاده در این پژوهش، استفاده از منابع مهم و مستند کتابخانهای به صورت مطالعه و استخراج فیش و بررسیهای استنباطی در قالب توصیفی است.
انسان برای رسیدن به قلههای رفیع جایگاه و منزلت انسانی خویش نیاز به تربیت و تعلیم دارد. از آنجاکه هر چه به پیش میرویم، نیاز به تکامل بیشتری داریم، نیاز به تربیت خود را نمایانتر و آشکارتر میسازد. از ملزومات همیشگی یک تربیت صحیح، تشویق و تنبیه است که در پیشبرد اهداف آن نقش موثری را ایفا میکند.
نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان میدهد که اصل تشویق و تنبیه مورد توجه همیشگی آیات قرآن کریم و روایات معصومین (علیهم السلام)، نظرات روان شناسان و اندیشمندان حوزهی تعلیم و تربیت است و احکام فقهی نیز اهمیت آن را آشکار میسازد. تشویق و تنبیه برای رسیدن به اهداف تربیتی لازم و ضروری است، اما هر کدام از آنها باید متناسب با سن، زمان و مکان، شدت اثر در فرد و … باشد. در بکارگیری تنبیه، لازم است قبل از هر چیز احکام فقهی مربوط به آن مطالعه، و حدود و مسائل مربوط به آن را رعایت نمود. به صراحت میتوان گفت که بهترین تشویق، تشویق لفظی در جمع و بهترین تنبیه قهر کردن ـ البته نه برای مدت طولانی ـ است.
کلیدواژه: تربیت، تشویق و تنبیه، حکم فقهی، آثار تربیتی و اخلاقی.
مقدمه
انسان موجودی است که در برخی از خصوصیات با سایر موجودات دارای اشتراکاتی است. اما انسان از امتیازاتی برخوردار است که او را از آن ها متمایز می کند.در تفکرات و بینش‌های غربی انسان، ماشینی پیچیده است و به صورت یک حیوان تکامل یافته تصور میشود. اما از منظر اسلام که دینی کامل است و نگاهی عمیق به همهی امور دارد، انسان را موجودی میداند که روح خدا در او دمیده شده و استعدادهای رسیدن به کمال درون او وجود دارد. استعدادهایی که در اثر تعلیم و تربیت صحیح، شکوفا شده یا در اثر رها شدن و تربیت ناصحیح به تباهی کشیده میشود؛ چون انسان آفریده شده تا به کمال برسد. لذا تربیت از اهمیت و جایگاه ویژهای برخوردار است. بنابراین باید راه تربیت صحیح، انسان را شناخت تا در اثر آن از انحرافات باز داشته شود و به نهایت کمال انسانی برسد. در تعلیم و تربیت، مربی میتواند از دو سلاح موثر استفاده کند؛ تشویق و تنبیه.
این پژوهش بر آن است تا به این دو اصل مهم در تعلیم و تربیت یعنی تشویق و تنبیه بپردازد. تقریباً همه با اصطلاح تشویق آشنایی دارند. تشویق فرآیند پاداشدهی است به رفتار فرد، یعنی برانگیختن شوق و علاقه‌ی مجدد او به انجام همان رفتار. ساختار روانی و عاطفی انسان به گونه‌ای است که اگر مورد تأیید و تشویق و دریافت پاداش قرار گیرد، خشنود میشود و انگیزهی فعالیت بیشتری پیدا میکند. طبیعت انسانها به گونه‌ای است که از تشویق لذت برده و هنگامی که در انجام امور مورد تشویق قرار می‌گیرند، معمولاً در صدد بر می‌آیند تا آن امور را بهتر انجام دهند. از این رو تشویق، در اصلاح یا تثبیت رفتار بسیار مؤثر است و کارشناسان تربیتی بر استفاده از این روش در تربیت افراد تأکید فراوان دارند.
تنبیه، نیز عاملی است برای جلوگیری از کارهای ناپسند و زشت. تنبیه در اصل مجازاتی است (از قبیل سرزنش، محرومیت، جریمه، کتک و…) در مورد شخص خاطی تا او را آگاه کرده و از خطا کند و در نهایت او را به راستی و راه صواب سوق دهد؛ لذا بیشتر جنبهی تذکر و اصلاح دارد و انسان را از عمل خلاف و مسیر اشتباه باز می‌دارد. مکانیزم تنبیه به این صورت است که چون انسان به گونه‌ای طبیعی از ضرر و اموری که برای نفس او ناخوشایند است، روی‌گردان می باشد. لذا انگیزهی دفع ضرر تنبیه، در درون او مانعی برای ارتکاب پاره‌ای از اعمال میشود. روی همین اصل در اجتماعات مختلف بشری از آغاز تا کنون، اصل تنبیه معمول بوده است. تنبیه بدنی به قصد تربیت و اصلاح نسل‌ها و باز داری ایشان از لغزش و خطا، از بدو پیدایش جوامع و در دوره‌های مختلف به صور گوناگون خود را متجلی ساخته است. امروزه قوانین جزائی، در کشورهای مختلف، عاملی بازدارنده از مصادیق تنبیه تلقی میشوند.
یک مطلب دیگر :
در تربیت اسلامی نیز اصل تشویق و تنبیه به عنوان امری مسلم، شناخته و پذیرفته شده است و در تربیت اسلامی جایگاه ویژه و مهمی را داراست. در مکتب تربیتی اسلام نمونه‌های مختلف تشویق و تنبیه به چشم می‌خورد که نمایانگر ضرورت تشویق و تنبیه است. در حقیقت روش تشویق و تنبیه در مدیریت اسلامی از پیامبران و برگزیدگان الهی اقتباس شده است. آنها هم بشارت می‌دادند و هم می‌ترساندند. تشویق و تنبیه در اسلام جنبهی تربیتی دارد؛ یعنی برای تربیت بهتر نیروهای انسانی و افزایش کیفیت و کارایی، تشویق یا تنبیه بکار میرود.
حال با توجه به اهمیت موضوع تشویق و تنبیه در تعلیم و تربیت، باید به این مساله پی برد که احکام فقهی و حقوقی در این زمینه چه مطالبی را مطرح میکنند. در روایت و احادیث معصومین چه نکاتی در این باره مطرح گردیده و روان شناسان چگونه به این مقوله نگاه کرده و چه نظراتی دارند. بایدها و نبایدهای یک تشویق یا تنبیه موثر چیست و چه آثاری را به دنبال خواهند داشت.
از آنجا که دین در زندگی نقش اساسی دارد و احکام شرع برایمان مهم است، نقش نظرات دینی و عالمان و حکم شرعی انجام تشویق یا تنبیه نیز نقش اساسی پیدا میکند. این پایان نامه، جایگاه تشویق و تنبیه در اسلام و نگاه فقهی به آن نظرات معصومین علیهم السلام و دیدگاه روانشناسان را مورد واکاوی قرار داده و به بحث و بررسی آن پرداخته است.
اهمیت و ضرورت موضوع
اهمیت و ضرورت تربیت در زندگی انسان ها بر کسی پوشیده نیست. انسان ها برای رسیدن به کمال و کشف تواناییها و جوهرهی درونی خویش، نیاز به تربیت دارند.
هنگامی که آدمی پا به جهان هستی میگذارد، چشم، گوش و دهان دارد اما چیزی را درک نمیکند و اگر در سایه سار تربیت الهی قرار گیرد، دریچههای تفکر، تعقل، اندیشه، بصیرت و … بر او گشوده میشود و او را به کمال انسانی میرساند.
تربیت یعنی فراهم کردن زمینهی رشد استعدادها و فضایل انسانی.[1] رسیدن به کمال انسانی بدون تربیت صحیح امکانپذیر نیست. در صورت تربیت ناصحیح، استعدادهای انسان هدر میرود، در مسیری شیطانی قرار میگیرد و از حیوانات پستتر میشود.
تربیت، جزء جداناپذیر و اساسی زندگی انسانی است و تشویق و تنبیه، ابزارهای تاثیرگذار و اصلی آناند. لذا با توجه به اهمیت تربیت در آیین انسانساز اسلام، بررسی مسألهی تأثیر تشویق و تنبیه در تربیت دینی از منظر قرآن کریم و روایات، امری ضروری و لازم به حساب میآید. پس باید با وقوف کامل بر شیوههای صحیح تشویق و تنبیه و شرایط تأثیرپذیری آن، به این امر مبادرت ورزید تا برای به دست آوردن توفیقات بیشتر امیدوار بود.
خداوند سرمایه ی اولیه ی تربیت را در وجود آدمی به امانت سپرده و فطرت او را در مسیر یکتاپرستی قرار داده است. «فِطرََهاللهِ الَّتی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها»[2].
« خداوند مردم را بر اساس فطرت خدایی آفریده است ».
پیامبران الهی را برای تربیت بشر فرستاده تا در مسیر زندگی دچار آسیب ها نشوند و در مسیر فطرت الهی خویش گام بردارند و در مسیر هدایت و تربیت الهی نفس خویش را متعالی کرده و انسانی والا و خدایی شوند. بعثت پیامبران الهی، خود نشانه ای از لزوم تربیت و هدایت بشر است و بدون آن گام برداشتن در مسیر انسانی غیرممکن خواهد بود.
رهبر معظم انقلاب اسلامی، آیت الله خامنهای میفرمایند: « … در نظر داشته باشیم که همهی کودکان، بر فطرتی پاک و کمالجو متولد میشوند. این تربیت خانواده و اجتماع است که آنان را انسانهایی برومند و شایسته، یا پژمرده و فاسد میسازد ».[3]
تشویق و تنبیه که از اجزاء اصلی و جدایی ناپذیر تربیتاند، نیز جایگاه مهم و حیاتی خواهند داشت. چه بسا یک تشویق یا تنبیه، مسیر حرکت یک فرد را آنچنان دگرگون کند که مسیر او را در رسیدن به سعادت یا شقاوت تغییر داده و دیگرگون کند.
لذا شناخت نوع و شیوهی کاربرد هر یک از این اصول، قواعد و شرایطی دارد که دانستن آن برای دست اندکاران تربیت ضروری و لازم است.
الف) بیان مساله:
انسان موجودی شگفت انگیز است. موجودی که میتواند با بهره گیری از صفات و خصایص عالی به درجهای متعالی برسد و با بکارگیری صفات ناشایست و رذایل اخلاقی به پست ترین درجات نزول کند. با توجه به این ویژگی انسانی، تربیت انسان جایگاه ویژهای پیدا میکند. برای رسیدن به اهداف تربیت، ابزارهای مختلفی نیاز است که بدون آنها، نمیتوان انتظار رسیدن به اهداف را در سر پروراند. از مهمترین ابزار یک تربیت مناسب، تشویق و تنبیه است که نمیتوان به آسانی از کنار آن گذشت.
ب) سؤال اصلی پژوهش (متناسب با عنوان):
سؤالات اصلی که این پژوهش بدان پرداخته است، آن است که :
- چه روشهایی را میتوان برای تشویق و تنبیه کودکان بکار گرفت که منطبق بر آموزههای دینی و کشفیات روانشناسان باشد؟
- با توجه به آثار و نتایجی که بر تشویق و تنبیه مترتب است، چه الگوهایی را می توان برای تشویق و تنبیه موثر و مطلوب ارائه کرد؟
|
[سه شنبه 1399-08-13] [ 10:02:00 ق.ظ ]
|
